1. Η δημοσιονομική πορεία μετά τα Μνημόνια

Στην αρχή των Μνημονίων, τόσο το πρωτογενές πλεόνασμα της Γενικής Κυβέρνησης όσο και το Ακαθάριστο Ισοζύγιο (δηλαδή μαζί με τους τόκους) βρισκόταν σε χαώδη αρνητικά επίπεδα ως ποσοστό του ΑΕΠ. Παρά την προσπάθεια εφαρμογής των προγραμμάτων δημοσιονομικής σταθεροποίησης, τα ελλείμματα εξακολουθούν να διογκώνονται έως το 2013 τόσο εξαιτίας της αποτυχίας να συλλεγούν επαρκή κρατικά έσοδα όσο και λόγω της μεγάλης πτώσης του ΑΕΠ που τα κάνει να φαίνονται ακόμα πιο έντονα όταν εκφράζονται ως ποσοστά του.

Ισοζύγιο Γεν. Κυβέρνησης ως % ΑΕΠ

Πηγή στοιχείων: Ameco, Eurostat. Για 2022 & 2023, προβλέψεις.

Η κατάσταση αρχίζει να βελτιώνεται το 2014 έπειτα από ένα μεγάλο κύμα περικοπών στις δημόσιες δαπάνες και επιβολής νέων φορολογικών συντελεστών και επιβαρύνσεων. Το πρωτογενές ισοζύγιο της Γενικής κυβέρνησης φαίνεται μόλις να έχει ισορροπήσει, αλλά το 2015 γίνεται και πάλι ελλειμματικό εξαιτίας της γενικότερης αναστάτωσης που επικρατεί στην ελληνική οικονομία λόγω του κινδύνου Grexit, του παράνομου δημοψηφίσματος και των τραπεζικών ελέγχων που ακολούθησαν και υπονόμευσαν κάθε προσπάθεια επιστροφής στην κανονικότητα.

Όμως από το 2016 έως και το 2019 παρατηρείται μια συστηματική βελτίωση του πρωτογενούς πλεονάσματος που φτάνει στο 4.2% του ΑΕΠ εξαιτίας μιας πολύπλευρης και ιδιαίτερα επιβαρυντικής φορολογίας που επιβάλλεται στο πλαίσιο του Γ΄ Μνημονίου. Ακόμα και το ακαθάριστο ισοζύγιο γίνεται πλεονασματικό στο 1% του ΑΕΠ, στόχος που δεν είχε επιτευχθεί επί δεκαετίες. Η εικόνα αυτή ανατρέπεται εκ νέου το 2020, όταν χαλαρώνουν οι δημοσιονομικοί κανόνες σε όλη την ΕΕ προκειμένου οι κυβερνήσεις να χρηματοδοτήσουν τις απώλειες εισοδημάτων που έχουν εργαζόμενοι και επιχειρήσεις λόγω αναστολής δραστηριοτήτων τους εξαιτίας της πανδημίας.

Συνολικά την περίοδο 2020-2021 εκτιμάται ότι δόθηκαν περίπου 48 δισεκ. Ευρώ σε διάφορους φορείς της οικονομίας, ένα ποσόν το οποίο είναι το κατά κεφαλή μεγαλύτερο σε ολόκληρη την ΕΕ. Καθώς όμως δόθηκε χωρίς έλεγχο ουσιαστικών κριτηρίων, χωρίς δεσμεύσεις για βελτίωση των επιχειρήσεων και χωρίς εγγυήσεις σταδιακής επιστροφής, το μεγαλύτερο μέρος καταγράφεται πλέον στο δημόσιο χρέος και αναμένεται να επιβαρύνει την εξυπηρέτηση του.

Η μεγάλη ύφεση που σημειώθηκε έκανε το έλλειμμα να φαίνεται ακόμα μεγαλύτερο και να μοιάζει με τα επίπεδα της κρίσης χρέους. Σταδιακά όμως η οικονομία μπαίνει σε τροχιά ανάκαμψης από το 2022 και τα έσοδα αποκαθίστανται.

Στις αρχές όμως του 2022 εμφανίζονται τρία νέα δεδομένα που πιέζουν τις δημοσιονομικές προοπτικές της χώρας.

Πρώτον, η Ελλάδα προβαίνει σε εκτεταμένες προμήθειες αμυντικού υλικού για να αντιμετωπίσει την ραγδαία εκτράχυνση της τουρκικής επιθετικότητας.

Δεύτερον, έρχεται μια νέα διεθνής αναταραχή με εκρηκτική άνοδο στις τιμές ενεργειακών πρώτων υλών, λόγω της Ρωσικής εισβολής στην Ουκρανία. Ο πληθωρισμός κάνει ξανά την εμφάνιση του σε διψήφια επίπεδα και το κράτος αναζητά ξανά έσοδα για να επιδοτήσει την μειωμένη αγοραστική δύναμη των νοικοκυριών. Όμως οι διαθέσιμοι πόροι έχουν δραματικά συρρικνωθεί λόγω της απερίσκεπτης διανομής των γιγαντιαίων επιδοτήσεων της πανδημίας, αλλά και λόγω της ανόδου των επιτοκίων δανεισμού που πυροδοτεί ο ξαφνικός πληθωρισμός.

Τρίτον, η άνοδος επιτοκίων που θα εγκλωβίσει την αγορά των ελληνικών ομολόγων σε χαμηλή ρευστότητα τερματίζοντας την περίοδο τεχνητής ευφορίας που δημιουργούσε το πρόγραμμα χαλάρωσης της ΕΚΤ με τις χαμηλές αποδόσεις. Η μετάβαση στους νέους δημοσιονομικούς κανόνες και η ανάκληση των αποφάσεων της ΕΚΤ θα ασκήσει μεγάλη πίεση στα ελληνικά ομόλογα,  ιδιαίτερα μάλιστα  εάν στο μεταξύ δεν έχουν ανακτήσει την επενδυτική  βαθμίδα.

Με την επενέργεια όλων αυτών των παραγόντων, η ελληνική οικονομία εισέρχεται σε μία πολλαπλή δοκιμασία χρηματοδότησης των εξωτερικών και δημοσιονομικών ελλειμμάτων. Όπως περιγράφεται στην επόμενη ενότητα, πρώτη μεγάλη συνέπεια είναι η διεύρυνση του εξωτερικού ελλείμματος, έπειτα από μία βραχεία περίοδο συγκράτησης.

• Το επίμονο εξωτερικό έλλειμμα

Το εξωτερικό έλλειμμα άρχισε και πάλι να διευρύνεται, προκαλώντας συνειρμούς με την κρίση χρηματοδότησης της περιόδου 2009-2010. Εάν η άνοδος των επιτοκίων δανεισμού επιταχυνθεί λόγω του πληθωρισμού που πλήττει την παγκόσμια οικονομία, η χώρα κινδυνεύει να βρεθεί ξανά σε συνθήκες περιορισμένης διεθνούς ρευστότητας και να υποχρεωθεί σε δυσμενείς ρυθμίσεις για το διευρυνόμενο εξωτερικό έλλειμμα. Οι αιτίες, οι συνέπειες και τα απαραίτητα μέτρα περιγράφονται στην συνέχεια.

Είναι αποκαλυπτική η σύγκριση των Ισοζυγίων Πληρωμών Ελλάδας, Ισπανίας και Πορτογαλίας σε όλη την περίοδο από την έναρξη λειτουργίας της ΟΝΕ μέχρι σήμερα. Τα πρώτα χρόνια της κυκλοφορίας του Ευρώ, τα εξωτερικά ισοζύγια παραμένουν κατά μέσο όρο σε σταθερές αναλογίες προς το ΑΕΠ, μετά όμως το 2004 αρχίζει να εκδηλώνεται μία τάση χειροτέρευσης και των τριών, με πιο έντονες περιπτώσεις την Ισπανία και την Ελλάδα. Τα μεγάλα εξωτερικά ελλείμματα που δημιουργούνται λίγο πριν την χρηματοπιστωτική κρίση του 2008 είναι οι κύριοι μηχανισμοί που προκαλούν ασφυξία ρευστότητας στις οικονομίες και επιταχύνουν τα προγράμματα δανειακής διάσωσης.

(Στην Ελλάδα υπάρχει επιπλέον και το μεγάλο δημοσιονομικό έλλειμμα που επαυξάνει την πίεση ρευστότητας και οδηγεί στο μεγαλύτερο και πιο δραματικό πρόγραμμα από τις τρεις).

Και στις τρεις χώρες η εφαρμογή των προγραμμάτων περιελάμβανε αυστηρές πολιτικές λιτότητας, οι οποίες προκάλεσαν εκτεταμένη ύφεση και όπως είναι φυσικό συμπίεσαν δραστικά την ζήτηση εισαγωγών. Ταυτόχρονα η εφαρμογή πολιτικών εσωτερικής υποτίμησης εις βάρος των μισθωτών μείωσε βάναυσα το εργατικό κόστος και μόνο έτσι κατάφερε κάπως να βελτιώσει τα περιθώρια ανταγωνιστικότητας για τις εξαγωγές. Συνολικά, τα εξωτερικά ισοζύγια βελτιώνονται αισθητά και για τις χώρες της Ιβηρικής γίνονται πλεονασματικά. Μετά την πανδημία σημειώνουν οριακές απώλειες χωρίς όμως τάσεις επιστροφής στα μεγάλα ελλείμματα του παρελθόντος.

Ισοζύγιο Πληρωμών ως % ΑΕΠ

Πηγή στοιχείων: Ameco, Eurostat. Για 2022 & 2023, προβλέψεις.

Αντιθέτως για την Ελλάδα, η βελτίωση είναι μεν αισθητή σε σύγκριση με την καταστροφική πορεία 2006-2009 αλλά το ισοζύγιο δεν καταφέρνει να γίνει ποτέ πλεονασματικό τόσο ως αποτέλεσμα της παρατεταμένης αδυναμίας των εξαγωγών να σημειώσουν ένα διατηρήσιμο άλμα όσο και της εκτίναξης των εισαγωγών σε κάθε επανεμφάνιση της ζήτησης. Το 2020, το ισοζύγιο γίνεται έντονα ελλειμματικό λόγω της μεγάλης πτώσης της τουριστικής κίνησης, της αδυναμίας των ελληνικών εξαγωγών να αντιμετωπίσουν το μποτιλιάρισμα στις διεθνείς εφοδιαστικές αλυσίδες, αλλά επίσης και της έξαρσης αγορών σε είδη πολυτελείας που χρηματοδοτήθηκαν από τις ανεξέλεγκτες ενισχύσεις των επιχειρήσεων που βρέθηκαν σε αναστολή.

Παρόμοια ελλειμματικότητα εμφανίζεται και τα επόμενα χρόνια (με μικρή προσδοκώμενη διόρθωση το 2023) πράγμα που επαναφέρει στο ακέραιο την ανάγκη χάραξης μιας πολιτικής ισχυροποίησης των εξαγωγών και υποκατάστασης των εισαγωγών όσο είναι δυνατόν. Αυτή είναι η πολιτική μας για την επίτευξη υψηλών ρυθμών Εθνικής Προστιθέμενης Αξίας, μαζί με την ενίσχυση των εξωστρεφών τομέων της ελληνικής οικονομίας, και αποτελεί τον βασικό στόχο και επιδίωξη του παρόντος Προγράμματος.

• Ο περιορισμός του δημοσιονομικού χώρου

3.1. Τα κρίσιμα μέτωπα χρηματοδότησης

Σήμερα – περισσότερο από ποτέ άλλοτε τις τελευταίες δεκαετίες – το κεντρικό ζήτημα για τους πολίτες, και όχι μόνο τους αδύναμους, είναι το ζήτημα της «κοινωνικο-οικονομικής ασφάλειας».  Σε οικονομικό επίπεδο,  επειδή τα σύννεφα πυκνώνουν επικίνδυνα και η πιθανότητα μακράς ύφεσης είναι πλέον ορατή, τα επόμενα χρόνια η χώρα μας απαιτείται να διαθέσει ακόμη περισσότερους δημόσιους πόρους για την αντιμετώπιση μιας πληθώρας παλιότερων και νεότερων απειλών, όπως:

Την ενίσχυση της ανθεκτικότητας έναντι των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής, τον ενεργειακό μετασχηματισμό της, την διαρκή ενίσχυση της εθνικής της άμυνας, την αναστήλωση των δημοσίων συστημάτων υγείας και παιδείας, την μεταστροφή του παραγωγικού της μοντέλου, την αντιμετώπιση της δημογραφικής γήρανσης με την ουσιαστική στήριξη της νέας γενιάς καθώς και την ενίσχυση των κοινωνικών δαπανών και υπηρεσιών με κύριο στόχο τη μείωση των ανισοτήτων.

Όμως στην χώρα μας ο δημοσιονομικός χώρος είναι δραματικά περιορισμένος και μάλιστα την στιγμή που μεγαλώνει η ανάγκη αύξησης δημοσίων δαπανών. Δύο είναι τα πιο κρίσιμα μέτωπα της δημοσιονομικής στενότητας:

          (α) Αδυναμία εγχώριας χρηματοδότησης δημοσίων επενδύσεων: Έλλειψη επαρκών εθνικών πόρων για την χρηματοδότηση δημοσίων αγαθών, δημοσίων υποδομών και μεγάλων παραγωγικών επενδύσεων, ώστε να αναπληρωθεί η μαζική από-επένδυση που έγινε την περίοδο των Μνημονίων.

          (β) Αδυναμία άντλησης νέων εσόδων: Τα συλλεγόμενα κρατικά έσοδα δεν επαρκούν για να χρηματοδοτήσουν τις αυξανόμενες ανάγκες τόσο λόγω της χρόνιας αναποτελεσματικότητας του φορολογικού συστήματος και της μακράς κόπωσης των πραγματικά φορολογούμενων.

Για να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω ζητήματα και να διασφαλιστεί μια δημοσιονομική σταθερότητα τα επόμενα χρόνια έχουμε επεξεργαστεί ένα πλαίσιο παρεμβάσεων και στόχων, το οποίο περιγράφεται στην συνέχεια τόσο σε εθνικό όσο και σε επίπεδο αναγκαίων συμμαχιών στην ΕΕ.

3.2. Η ανάγκη αλλαγής του δημοσιονομικού παραδείγματος

Κατά συνέπεια, προβάλλει αδήριτη και επιτακτική η αναγκαιότητα για διευρυμένα δημόσια έσοδα και η συγκράτηση της αύξησης των δαπανών, τόσο για την επίτευξη του αναγκαίου πρωτογενούς πλεονάσματος για την μεσοχρόνια σταθεροποίηση του δημόσιου χρέους όσο και για την ανασύσταση του κοινωνικού κράτους και την εύρωστη λειτουργία της πολιτείας. 

Τα ζητήματα της φοροδιαφυγής/αποφυγής βρίσκονται, επί της ουσίας,  εκτός της ατζέντας των κομμάτων της ΝΔ και του ΣΥΡΙΖΑ.  Από την πλευρά του ο ΣΥΡΙΖΑ, ενώ υποστηρίζει πρόσφατα την μείωση της έμμεσης φορολογίας, δεν αναφέρεται όμως καθόλου στα θέματα της άμεσης φορολογίας στα οποία κατά την περίοδο 2015-2019 είτε είχε αυξήσει κατακόρυφα τους συντελεστές είτε είχε επιβάλει νέους φόρους, διαμορφώνοντας μια αβίωτη κατάσταση κυρίως στα μικρομεσαία εισοδήματα.

Στα ζητήματα της φορολογίας, η ΝΔ είναι υπέρ της μείωσης στην άμεση φορολογία, ιδιαίτερα των κερδών, μερισμάτων, εργοδοτικών εισφορών, κλπ. Η γνωστή – αλλά δύσκολα επιβεβαιούμενη στην πράξη – θέση είναι ότι η μείωση της φορολογίας των κερδών οδηγεί πρώτα σε επενδύσεις και αμέσως μετά σε ανάπτυξη μέσω ενός αυτόματου μηχανισμού διασποράς του οφέλους (trickle-down effects).  Καμμία ανάλογη σπουδή δεν επιδεικνύει πάντως για την μείωση της έμμεσης φορολογίας, που αποτελεί σήμερα την σημαντικότερη πηγή δημοσίων εσόδων αλλά είναι “απρόσωπη” και στην ουσία επιβαρύνει αναλογικά τους πλέον αδύναμους και τα μικρο-μεσαία στρώματα. Η ασύμμετρη επιβάρυνση των φτωχότερων έγινε ακόμα πιο επώδυνη με την πρόσφατη εκτόξευση των τιμών ενέργειας που πολλαπλασιάζονται από υψηλούς συντελεστές έμμεσης φορολογίας.

Με την ίδια ασάφεια θεωρείται ότι η μείωση του μη-μισθολογικού κόστους αυξάνει αυτομάτως την απασχόληση χωρίς να υπάρχει ανάγκη για ενεργές πολιτικές απασχόλησης. Μια ματιά μόνο στο μη-μισθολογικό κόστος στις χώρες του ΟΟΣΑ, δείχνει ότι τα υψηλότερα επίπεδα χαρακτηρίζουν χώρες όπως το Βέλγιο, η Γερμανία, η Αυστρία, η Γαλλία, η Ιταλία, η Πορτογαλία και οι Σκανδιναβικές.  Δηλαδή, οι χώρες που έχουν ισχυρότερες οικονομίες και αγορές εργασίας, υψηλότερα επίπεδα απασχόλησης και κατά τεκμήριο, έχουν απορροφήσει τους εκατοντάδες χιλιάδες νέους του brain-drain. Αντίστοιχη  είναι περίπου η εικόνα  και στο ζήτημα της φορολογίας των μερισμάτων, κερδών κλπ. 

Το βασικότερο, χαρακτηριστικό, ωστόσο, των χωρών αυτών είναι ότι διακρίνονται από πολύ υψηλότερα επίπεδα “θεσμικής ποιότητας”,  δηλαδή αποτελεσματικής διακυβέρνησης, διαφανούς λειτουργίας των θεσμών, της δικαιοσύνης, εμπιστοσύνης στο κράτος και την δημόσια διοίκηση, χαμηλότερα επίπεδα  διαφθοράς, κλπ.  Για αυτό και έχουν πολύ χαμηλότερα επίπεδα παραοικονομίας, φοροδιαφυγής και “μαύρης” εργασίας.  Η έννοια της “θεσμικής ποιότητας” και της “εμπιστοσύνης” αντανακλάται και σε υψηλότερα επίπεδα “φορολογικής ηθικής” που διακρίνει τις κοινωνίες αυτές. Για τον λόγο αυτό  μπορούν να υποστηρίζουν πολύ δυναμικότερες οικονομίες με υψηλότερους συντελεστές άμεσης φορολογίας και μη-μισθολογικού κόστους. 

Οι επιβαρύνσεις του τελευταίου δεν εμποδίζουν την εξάπλωση της ζήτησης νέων θέσεων απασχόλησης γιατί συνοδεύονται από ενεργητικές πολιτικές σύνδεσης με την αγορά εργασίας, οι οποίες με την σειρά τους έχουν επαρκή χρηματοδότηση από τα κρατικά έσοδα.        

Στην περίπτωση της χώρας μας, φαίνεται ότι “ανταλλάσσουμε” την υστέρησή μας στα ζητήματα ποιότητας των θεσμών και της διακυβέρνησης με την μείωση των φορολογικών συντελεστών επί των κερδών, των μερισμάτων, αλλά επίσης και μια ντεφάκτο μείωση των εργοδοτικών εισφορών μέσω της συχνής αδιαφορίας για την είσπραξη τους. 

Το μήνυμα που δίνεται είναι ότι έχουμε στην ουσία “παραιτηθεί” από την προσπάθεια να αυξηθούν οι μισθοί και το διαθέσιμο εισόδημα των εργαζομένων μέσω της αναβάθμισης της παραγωγής και της παραγωγικότητας, την αύξηση της εγχώριας προστιθέμενης  αξίας και την σταδιακή δημιουργία καλύτερων θέσεων εργασίας. Η σημερινή εικόνα της αγοράς εργασίας αποκαλύπτει ότι το 1/3 των μισθωτών του ιδιωτικού τομέα, σχεδόν 800.000 εργαζόμενοι, απασχολούνται με μερική απασχόληση και μέσους μηνιαίους μισθούς γύρω στα 400€ (μεικτά).  Το δίλημμα για πολλούς είναι ανεργία, παραοικονομία ή υποαπασχόληση με συνθήκες εργασίας. 

Ταυτόχρονα, τα φορολογικά “παραθυράκια” επιτρέπουν ώστε ο τεκμαρτός (effective) φορολογικός συντελεστής επί των κερδών να είναι ακόμη χαμηλότερος από τον ονομαστικό, με την συνδρομή των μεγάλων λογιστικών εταιρειών.

Η κατάσταση αυτή ευνοεί κατά κύριο λόγο τις δυνάμεις που κλείνουν το μάτι σε αυτούς που κερδίζουν από την “ρηχή” οικονομία της χώρας μας.  Όσο το 90% του ΑΕΠ είναι κατανάλωση, οι έμμεσοι φόροι θα χρηματοδοτούν κατά κύριο λόγο τις δημόσιες δαπάνες, η υποβάθμιση των θεσμών και της εμπιστοσύνης  θα αντισταθμίζεται από την μείωση (ή την παράκαμψη) της άμεσης φορολογίας, χωρίς να επιτυγχάνεται μία εύρωστη και βιώσιμη σχέση εσόδων και δημοσίων δαπανών. Έτσι όμως ο κίνδυνος δημοσιονομικού εκτροχιασμού θα παραμονεύει σε κάθε εσωτερική δοκιμασία και διεθνή διαταραχή.

3.3. Εύρωστη ανάπτυξη, όχι βραχυχρόνια κερδοσκοπία

Ο δρόμος αυτός, ωστόσο, είναι αδιέξοδος.  Ευνοεί μόνο την επιχειρηματικότητα με σημαία ευκαιρίας, καθώς και τα συνήθως βραχυχρόνια κερδοσκοπικά κεφάλαια – σε τομείς είτε χαμηλής στρατηγικής σημασίας για τη χώρα, είτε “υπεραπόδοσης” όπως οι εξαγορές ακινήτων και ξενοδοχείων, είτε εξαγορές μεριδίων επιχειρήσεων με προοπτικές υψηλής κερδοφορίας σε σύντομο χρονικό διάστημα. Καμμία από αυτά τα είδη ευκαιριακών επενδύσεων δεν προσφέρει κάτι ουσιαστικό και μόνιμο στην παραγωγική αναβάθμιση της χώρας.  Τα μακροπρόθεσμα επενδυτικά κεφάλαια σε παραγωγικούς τομείς, σπανίως  κατευθύνονται σε χώρες χαμηλής θεσμικής ποιότητας, ανεξάρτητα από την φορολογία, ακόμα και αν επιχορηγηθούν από το κράτος με πολύ γενναίους όρους, εκτός αν αυτές έχουν αυταρχικά καθεστώτα που εγγυώνται την επενδυτική “ασφάλεια”.  

Είναι, αντίθετα, ένα καθοδικό σπιράλ, όπου η υποβάθμιση της θεσμικής ποιότητας θα απαιτεί ολοένα και μικρότερη φορολογία, διεύρυνση της παραοικονομίας και της διαφθοράς.  Ευνοεί, επίσης, την αέναη συνέχιση της κομματικοποίησης και της δυσλειτουργίας της δημόσιας διοίκησης και την εξάρτησή της από την πολιτική βούληση του κόμματος που, κερδίζοντας τις εκλογές, παίρνει το κράτος ως λάφυρο και στη συνέχεια επικαλείται την αδυναμία του κρατικού μηχανισμού ως άλλοθι για τις δικές του πολιτικές αδυναμίες.           

Ο μοναδικός τρόπος για να μπορεί η χώρα να ανταπεξέλθει στις μεγάλες προκλήσεις, είναι να αποκτήσει στιβαρή δημοσιονομική λειτουργία, να επιδοθεί σε διαρκή αγώνα κατά της φοροδιαφυγής/αποφυγής και να εδραιώσει τη φορολογική ηθική στην κοινωνία και τους πολίτες.  Αυτή είναι και η απαραίτητη προϋπόθεση για την δίκαιη κατανομή των βαρών και την καταπολέμηση των ανισοτήτων.

Συνοψίζοντας, η ισχυρή οικονομία προϋποθέτει ποιότητα των θεσμών και της διακυβέρνησης και εμπιστοσύνη στον κρατικό μηχανισμό. Μόνο με την καταπολέμηση της παραοικονομίας και της μαύρης εργασίας, της αναβάθμισης των μισθών και των συνθηκών εργασίας, της δίκαιης κατανομής των βαρών και της ουσιαστικής καταπολέμησης των ανισοτήτων μπορεί να χρηματοδοτηθεί ένα βιώσιμο κοινωνικό κράτος, να γίνουν σύγχρονες υποδομές για τα δημόσια αγαθά και να θεμελιωθεί ένα παραγωγικό πλαίσιο για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας και της απασχόλησης.  

• Ένα εφικτό δημοσιονομικό και αναπτυξιακό μείγμα

4.1.Στόχοι

Τα επόμενα χρόνια και με την υπόθεση ότι δεν χειροτερεύουν ουσιωδώς οι δημοσιονομικές πρακτικές, το δημόσιο χρέος της χώρας αναμένεται να περιοριστεί ως ποσοστό του ΑΕΠ εξαιτίας της επενέργειας τριών παραγόντων:

          (α) Την διατήρηση του μέσου κόστους εξυπηρέτησης του επίσημου χρέους στο 1,5% ετησίως για αρκετά ακόμα χρόνια μετά την συμφωνία του 2018. Ως γνωστόν, το επίσημο χρέος (δηλαδή προς τα κράτη και τους θεσμούς της ΕΕ) αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του ελληνικού δημόσιου χρέους. Κατά συνέπεια, η άνοδος των επιτοκίων στις αγορές θα επηρρεάσει μεν ανοδικά το επίπεδο πληρωμής τόκων για το μη-καλυπτόμενο μέρος του χρέους, όχι όμως ουσιωδώς για να ανατρέψει την ελεγχόμενη εξέλιξη του κόστους εξυπηρέτησης.

          (β) Την επίτευξη θετικών ρυθμών ανάπτυξης, αν και χαμηλότερων από τις προβλέψεις που είχαν διατυπωθεί προ του πολέμου στην Ουκρανία.         

          (γ) Την επικράτηση ρυθμών πληθωρισμού αισθητά υψηλότερων από αυτούς που επικρατούσαν την προπολεμική περίοδο.

Χάριν παραδείγματος, εάν την προσεχή πενταετία η οικονομία μεγεθύνεται με ένα ρυθμό της τάξεως του 2,5% κατά μέσο όρο, και ο πληθωρισμός τρέχει με 4% κατά μέσο όρο, τότε κάθε χρόνο η αυτογενής μεταβολή του επίσημου χρέους ως ποσοστό του ΑΕΠ θα είναι:

(1,5% – 2,5% – 4%)Χ(χρέος προηγούμενου έτους %ΑΕΠ)

Έτσι αν το επίσημο χρέος μία χρονιά είναι 160% του ΑΕΠ, η μείωση θα είναι  8 ποσοστιαίες μονάδες, αν είναι 100% του ΑΕΠ η αυτογενής μείωση θα είναι 5 μονάδες, κοκ.

Το μη-επίσημο χρέος (δηλαδή το δημόσιο που είναι εκτός των προνομιακών ρυθμίσεων επιτοκίου αλλά επίσης και το ιδιωτικό) θα βαρύνεται με τα αισθητά υψηλότερα νέα επιτόκια 4-6% και θα μεταβάλλεται σαφώς λιγότερο ως ποσοστό του ΑΕΠ:

(4% – 2,5% – 4%)Χ(χρέος προηγούμενου έτους %ΑΕΠ)

Έτσι αν το μη-επίσημο χρέος μία χρονιά είναι 60% του ΑΕΠ, η μείωση θα είναι  1,5 ποσοστιαίες μονάδες, αν είναι 100% του ΑΕΠ η αυτογενής μείωση θα είναι 2,5 μονάδες, κοκ.

Οι εξελίξεις αυτές δίνουν μεν μια ανάσα στην προοπτική του χρέους αλλά ενδέχεται να δημιουργήσουν απατηλές εντυπώσεις για την δημοσιονομική κατάσταση της χώρας και να παρασύρουν τις κυβερνήσεις σε ανεύθυνες σπατάλες που θα επαναφέρουν την ασφυξία και την υπερχρέωση στα δημόσια οικονομικά. Άλλωστε και το προνομιακό χαμηλό κόστος εξυπηρέτησης που ισχύει σήμερα, σε λίγα χρόνια θα εκπνεύσει!

Σταθερότητα και όχι προεκλογικός καιροσκοπισμός

Για τους λόγους αυτούς πιστεύουμε ότι πρέπει να εγκαταλειφθεί ο δημοσιονομικός οπορτουνισμός και να υιοθετηθεί μια συστηματική πολιτική σταθερότητας με στόχο αφενός μεν τις ανάγκες της ελληνικής οικονομίας για διαρκή αναβάθμιση των επενδύσεων και ενίσχυση του κοινωνικού κράτους, καθώς και την ανάγκη για την εμπέδωση της αξιοπιστίας στην εξυπηρέτηση του υψηλού δημόσιου χρέους. Σε αυτό το πλαίσιο, πιστεύουμε ότι πρέπει να συμφωνηθεί με την ΕΕ ένας μετριοπαθής δημοσιονομικός στόχος με πρωτογενή πλεονάσματα της τάξεως του +1% του ΑΕΠ ετησίως έως το 2030.

Μέσα σε ένα τέτοιο πλαίσιο συστηματικής (και όχι σπασμωδικής όπως συνέβαινε μέχρι τώρα) δημοσιονομικής πολιτικής, θα υλοποιούνται πολιτικές για την συγκράτηση των καταναλωτικών δαπανών του δημοσίου, την αναδιάρθρωση της χρηματοδότησης των ΟΤΑ και την απρόσκοπτη υλοποίηση των επενδύσεων μέσω ευρωπαϊκών προγραμμάτων και εθνικής συμμετοχής, όπως συνοπτικά αναφέρεται παρακάτω:

Όμως μακράν οι κυριότερες νέες πηγές χρηματοδότησης θα προέλθουν από νέα έσοδα, δηλαδή από την αναμόρφωση του φορολογικού συστήματος, το οποίο ακόμη και σήμερα παρά τις σοβαρές επιβαρύνσεις που επιβλήθηκαν κατά την διάρκεια των Μνημονίων εξακολουθεί να είναι πολύπλοκο, αναποτελεσματικό και τελικά άδικο για τους ειλικρινείς φορολογούμενους. Σε αυτό τον τομέα, εστιάζονται οι κύριες δημοσιονομικές παρεμβάσεις μας και περιγράφονται ως εξής:

4.2.Δημόσιες Δαπάνες

Αξιολόγηση δημοσίων δαπανών ανά συγκεντρωτική κατηγορία και φορέα από ανεξάρτητη Επιτροπή εμπειρογνωμόνων με την συμμετοχή ελεγκτικών εταιρειών διεθνούς κύρους. Η αξιολόγηση περιλαμβάνει την περιγραφή βέλτιστων πρακτικών στην ΕΕ και σύγκριση των ελληνικών με αντίστοιχες ευρωπαϊκές επιδόσεις. Η Επιτροπή λειτουργεί υπό την εποπτεία του Γραφείου Προϋπολογισμού της Βουλής και δημοσιοποιεί τα πορίσματα πριν την ψήφιση του επόμενου προϋπολογισμού.

4.3.Χρηματοδότηση Αυτοδιοίκησης

Πρόβλεψη ιδίων πόρων για τις Περιφέρειες και τους Δήμους, συνιστάμενους σε ανταποδοτικά τέλη για τις προσφερόμενες από αυτούς υπηρεσίες και ίδιους φόρους, εντός των ορίων του νόμου (όπως, εκτός από τα τέλη καθαριότητας και φωτισμού, το τέλος επιτηδεύματος, το τέλος  κυκλοφορίας οχημάτων και ο φόρος ακίνητης περιουσίας).

Για να λειτουργήσει το καθεστώς ιδίων πόρων αποτελεσματικά και βιώσιμα, απαιτείται νέα οριοθέτηση αρμοδιοτήτων, μεταξύ κεντρικής διοίκησης και τοπικής αυτοδιοίκησης, στο πλαίσιο μιας διοικητικής μεταρρύθμισης που θα εκκινεί αυτήν τη φορά από την καθιέρωση επιτελικής διοίκησης, με ταυτόχρονη αποκέντρωση, καθ’ ύλην ή κατά τόπο, των εκτελεστικών αρμοδιοτήτων του κεντρικού κράτους.

Η μεταρρυθμιστική αυτή τομή στο διοικητικό μας σύστημα αποτελεί όρο όχι μόνο για την ανάκτηση της πολιτικής αυτονομίας και της θεσμικής αξιοπιστίας του, αλλά και για την επίτευξη μιας κατά το δυνατόν πιο αποτελεσματικής πολιτικής ως προς την αντιμετώπιση των κρίσεων και των συσσωρευμένων προβλημάτων.

• Αξιοποίηση ΕΣΠΑ και Ταμείου Ανάκαμψης για επενδύσεις

          Για να αντιμετωπιστεί η έλλειψη εθνικών πόρων, πρέπει να στραφούμε συστηματικά και αποτελεσματικά στην έγκαιρη αξιοποίηση και εκταμίευση των πόρων των δύο αυτών ευρωπαϊκών ταμείων. Αυτό απαιτεί ένα σημαντικό ανασχεδιασμό δράσεων και διαδικασιών χρηματοδότησης και αξιολόγησης των επενδύσεων.

Η έγκριση των Ταμείων Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο τον Ιούλιο 2020, αποτέλεσε μια μεγάλη στιγμή τόσο για την πορεία της Ένωσης συνολικά όσο και για τις προοπτικές που άνοιγε σε κάθε χώρα για να μετασχηματιστεί τεχνολογικά με την ψηφικοποίηση και περιβαλλοντικά με την απανθρακοποίηση.

Για την Ελλάδα, τα προβλεπόμενα κεφάλαια προβλέπονται της τάξεως των 32 δισεκ. Ευρώ, δηλαδή περίπου το 20% του ΑΕΠ εκείνης της χρονιάς (που το 2020 ήταν 165 δισεκ. Ευρώ με την ύφεση της πανδημίας)! Μεγάλο ποσόν, το οποίο θα μπορούσε να αντισταθμίσει ένα σημαντικό μέρος της από-επένδυσης που είχε γίνει στα χρόνια των Μνημονίων και μοιραία είχε οδηγήσει την ελληνική οικονομία να απωλέσει περίπου το 25% του ΑΕΠ.

Πλην όμως τα πράγματα δεν εξελίχθηκαν σύμφωνα με τις προσδοκίες. Η Ελλάδα – αλλά και κάμποσες άλλες χώρες της ΕΕ όπως η Πολωνία – βρέθηκαν προγραμματικά ανέτοιμες για να υποδεχθούν και να διοχετεύσουν τόσο σημαντικούς πόρους σε μεγάλα αναπτυξιακά έργα ή έστω σε δέσμες από μικρότερα έργα που θα είχαν κεντρικό συντονισμό και στόχευση συμβατή με τις ευρωπαϊκές προδιαγραφές.

Οι μεν ιδιωτικές επιχειρήσεις με την αρνητική εμπειρία που είχαν από την έλλειψη ρευστότητας του τραπεζικού συστήματος είχαν ξεμάθει τον μακροχρόνιο αναπτυξιακό σχεδιασμό και δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις νέες απαιτητικές συνθήκες σε ελάχιστο χρόνο.

Ενώ ο δημόσιος τομέας, αποδεκατισμένος και αυτός από στελέχη και προγραμματικές υπηρεσίες, δεν μπορούσε να εφεύρει ένα μεγάλο στοκ αναπτυξιακών πρωτοβουλιών όσο φιλότιμα και αν προσπαθεί η νέο-ιδρυθείσα γραμματεία ΣΔΙΤ και ιδιωτικών επενδύσεων.

Για να αντιμετωπιστεί αυτή η βραδύτητα στην προετοιμασία νέων σοβαρών επενδύσεων που θα άλλαζαν την πορεία της οικονομίας επιστρατεύτηκε η παραδοσιακή συνταγή να παραγεμίζεις ένα πρόγραμμα με ότι βρεις μπροστά σου μήπως και καταφέρεις και αποφύγεις την απώλεια κοινοτικών πόρων. Έτσι στην πρόσφατη δέσμη έργων που εξαγγέλθηκε τον Μάιο 2022, βλέπουμε πολλά μικρο-έργα τα οποία καμμία σχέση δεν έχουν με τον φιλόδοξο μετασχηματισμό της οικονομίας. Εξαιρέσεις με σωστό προσανατολισμό υπήρξαν αρκετές, απλώς δεν είναι επαρκείς για να προσδώσουν στο Ταμείο Ανάκαμψης την δυναμική που έπρεπε να έχει.

Η δεύτερη προσέγγιση είναι να χαλαρώσουν τα κριτήρια ένταξης των έργων και να πρυτανεύσει μία γαλαντόμος εμπιστοσύνη προς τις επιχειρήσεις που θα σπεύσουν να αναζητήσουν το χρήμα χωρίς πολύ κόπο. Αν μία επιχείρηση αναλαμβάνει να χρηματοδοτήσει ένα επενδυτικό πρόγραμμα κατά 20%, μπορεί να το υποβάλλει προς αξιολόγηση σε μία τράπεζα για να λάβει το επόμενο 30% και μετά θα έλθει το Ταμείο Ανάκαμψης να καταβάλει το υπόλοιπο 50% χωρίς καμμία περαιτέρω αξιολόγηση της επένδυσης! Είναι πανεύκολο να υποθέσει κανείς πώς μία επιχείρηση μπορεί να κατεβάσει την πραγματική ιδία συμμετοχή της σε ελάχιστα επίπεδα.

Αλλά δεν είναι καν αυτός ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Το μέγα ηθικό και οικονομικό ζήτημα είναι αν οι αξιολογήσεις λάβουν ή όχι υπόψη τους την συμπεριφορά των επιχειρήσεων που θα κάνουν τις αιτήσεις – και ιδίως των επιχειρηματιών – στην προγενέστερη φάση των Μη-Εξυπηρετούμενων-Δανείων (ΜΕΔ). Για αυτό το Ταμείο Ανάκαμψης πρέπει επειγόντως να αλλάξει κριτήρια αξιολόγησης για τα επενδυτικά προγράμματα και τους επιχειρηματίες που τα διεκδικούν.

Διαφορετικά, αν κυριαρχήσουν οι αεριτζήδες θα στιγματίσουν μια από τις πιο φιλόδοξες αναπτυξιακές προσπάθειες ως άλλη μία βουτιά στα κρατικά ταμεία. Με τα γνωστά αποτελέσματα άλλων – όχι και τόσο πετυχημένων – περιόδων.

Τι πρέπει να γίνει σήμερα

• Σήμερα η μόνη αναπτυξιακή πολιτική που μπορεί να προσδώσει μόνιμα κίνητρα για την αύξηση των ιδιωτικών επενδύσεων στο μέλλον, να ανορθώσει οριστικά την εθνική ανταγωνιστικότητα, να αναβαθμίσει τις αγορές προϊόντων και υπηρεσιών και να καταρτίσει επαρκώς και επάξια το ανθρώπινο δυναμικό για να ανταπεξέλθει στις τεχνολογικές προκλήσεις και να διεκδικήσει ποιοτικές θέσεις εργασίας με αξιοπρεπείς αποδοχές είναι να διοχετευθεί ένα μεγάλο μέρος των πόρων του Ταμείου Ανάκαμψης σε μεγάλα αναπτυξιακά σχέδια και δίκτυα υποδομών τα οποία αλλάζουν ριζικά την σημερινή εικόνα υστέρησης της χώρας. Χαρακτηριστικά (αλλά όχι αποκλειστικά) παραδείγματα που θα μπορούσαν να εξεταστούν με την δέουσα επιμέλεια, αναλυτική κοστολόγηση και σοβαρότητα είναι μεταξύ άλλων και τα εξής:

• Εκτεταμένο σύγχρονο σιδηροδρομικό δίκτυο που θα άλλαζε τα μεταφορικά δεδομένα της χώρας και θα αποτελούσε καίρια συμβολή στο Πρόγραμμα Πράσινης Συμφωνίας (Green Deal).

• Εθνικά και διασυνοριακά δίκτυα μεταφοράς και διανομής ηλεκτρικής ενέργειας, τα οποία θα διευκόλυναν σημαντικά την διασύνδεση και εμπορευσιμότητα των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας, την ευστάθεια του εθνικού συστήματος από τον κίνδυνο εθνικού black–out, αλλά επίσης και την ασφαλή τροφοδοσία της εγχώριας ζήτησης  από γειτονικές χώρες.

• Ριζική αναμόρφωση του δημόσιου συστήματος υγείας με επαρκή αριθμό ΜΕΘ για την αντιμετώπιση μελλοντικών κρίσιμων αναγκών νοσηλείας, όπως περιγράφεται στο οικείο κεφάλαιο του Προγράμματος.

• Μια Συμμαχία του Νότου για το δημόσιο χρέος

Παράλληλα με την εθνική δημοσιονομική πολιτική, θεωρούμε ότι χρειάζεται και μια ευρύτερη συνεννόηση στο πλαίσιο της Ευρωζώνης για το ζήτημα του δημόσιου χρέους ώστε να μην υπάρξουν πάλι προβλήματα χρηματοδότησης του τα οποία δίνουν αφορμή για να οργανωθούν κερδοσκοπικές επιθέσεις, όπως έγινε με την κρίση χρέους. Στην προσπάθεια αυτή πρέπει η χώρα μας να συντονιστεί και με τις άλλες χώρες του Ευρωπαϊκού Νότου, οι οποίες αντιμετωπίζουν παρεμφερή προβλήματα χρηματοδότησης χρέους και μάλιστα οξυμένα εξαιτίας της προβλεπόμενης ανόδου των επιτοκίων δανεισμού στις διεθνείς αγορές.

Δημόσιο χρέος το 2021 στις χώρες της Ευρωζώνης ως % ΑΕΠ

Πηγή στοιχείων: Ameco, Eurostat

Έτσι σήμερα, εκτός από το πρόσφατο κύμα ακρίβειας, οι τέσσερις χώρες του ευρωπαϊκού Νότου μοιράζονται και μια άλλη αγωνία, πολύ πιο δυσάρεστη και μακροχρόνια. Τα τελευταία χρόνια, οι χώρες της Ελλάδας, Ιταλίας, Ισπανίας και Πορτογαλίας τυχαίνει να έχουν και το υψηλότερο δημόσιο χρέος στην ευρωζώνη ως ποσοστό του ΑΕΠ, όπως εύγλωττα δείχνει το σχετικό διάγραμμα.

Μακράν πιο βεβαρημένη περίπτωση βρίσκεται να είναι η Ελλάδα με δημόσιο χρέος που το 2021 άγγιξε το 203% του ΑΕΠ. Έχει όμως ένα πλεονέκτημα γιατί στο μεγαλύτερο μέρος του είναι οφειλές προς κράτη και ευρωπαϊκούς οργανισμούς, άρα δεν κινδυνεύει να γίνει απαιτητό «εδώ και τώρα» με μαζικές ρευστοποιήσεις από τις ανυπόμονες αγορές όπως έγινε με την κρίση του 2010. Επιπλέον οι δόσεις αποπληρωμής είναι σταθεροποιημένες σε βάθος χρόνου και προς το παρόν τουλάχιστον δεν εγείρουν αξεπέραστα προβλήματα διαχείρισης.

Δύο άλλες χώρες της τετράδας έχουν χρέος 128% του ΑΕΠ η Πορτογαλία και 121% του ΑΕΠ η Ισπανία. Αν και τα επίπεδα αυτά είναι κοντά στο 127% που είχε προκαλέσει την ελληνική κρίση χρέους το 2010 και οδήγησε στα Μνημόνια, κανείς άμεσος κίνδυνος δεν φαίνεται να υφίσταται σήμερα για τις δύο Ιβηρικές χώρες, αν και κάποτε πρέπει να ξεκινήσει κάποια αποκλιμάκωση με τις κατάλληλες δημοσιονομικές διορθώσεις. Το μεγάλο πρόβλημα προκύπτει όμως για το χρέος της Ιταλίας. Στο 154% του ΑΕΠ το χρέος αντιπροσωπεύει 2,7 τρισεκ. Ευρώ και συνιστά κίνδυνο πρώτου μεγέθους όχι μόνο για την συγκεκριμένη χώρα αλλά και για την Ευρωζώνη, αφού αποτελεί σχεδόν το ¼ του συνολικού της χρέους.

Πάντως σε μικρότερο ή μεγαλύτερο βαθμό και οι τέσσερις χώρες του Νότου θα πρέπει στο προσεχές μέλλον να εφαρμόσουν περιοριστικές πολιτικές για να αναχαιτίσουν την περαιτέρω άνοδο του χρέους τους. Διαφορετικά θα υποχρεωθούν να δανείζονται με υψηλότερα επιτόκια, ιδιαίτερα τώρα που η Κεντρική Τράπεζα εγκαταλείπει την χαλαρή στάση που είχε μέχρι πρόσφατα υιοθετήσει με το πρόγραμμα εξαγοράς ομολόγων. Τα υψηλότερα επιτόκια με την σειρά τους θα επηρρεάζουν αρνητικά την ανάπτυξη και έτσι χωρίς σημαντική άνοδο του ΑΕΠ το ποσοστό του χρέους θα ανεβαίνει ακόμα περισσότερο.

Οι προειδοποιήσεις αυτές υπήρχαν ήδη από την εποχή της πανδημίας, πλην όμως όλοι περίμεναν ότι η «εκτόνωση ευφορίας» που θα ξεσπούσε με την λήξη της καραντίνας θα προκαλούσε μια σημαντική άνωση της ανάπτυξης και θα ελάφρυνε αισθητά την επιβάρυνση του χρέους. Παράλληλα, η διάθεση των κονδυλίων του Ταμείου Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας θα επαρκούσε τόσο για να προσδώσει ρευστότητα στην στριμωγμένη οικονομική δραστηριότητα όπως και για να χρηματοδοτήσει νέες και σύγχρονες υποδομές για τον μετασχηματισμό της σε πιο πράσινη, πιο ψηφιακή και πιο αυτόνομη κατεύθυνση.

Πριν όμως από την ουσιαστική αποκλιμάκωση της πανδημίας, ήλθε μια άλλη εξαιρετικά βίαιη κλιμάκωση της αβεβαιότητας με την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Όπως συνέβη και στην Ελλάδα, παρατηρούνται σε όλες τις χώρες επιπτώσεις στον πληθωρισμό λόγω της αύξησης των τιμών ενέργειας. Ταυτόχρονα όμως οι συνέπειες του πολέμου θα αφήσουν ένα μεγάλο αποτύπωμα και στο δημόσιο χρέος εξαιτίας μιας νέας κούρσας εξοπλισμών που διαφαίνεται στον ορίζοντα σε ευρωπαϊκό επίπεδο, πέραν από τις μονομερείς απειλές που αντιμετωπίζει η χώρα μας λόγω Τουρκίας. Η πρόσθετη επιβάρυνση του δημοσίου χρέους κάθε χώρας θα οφείλεται τώρα στην αύξηση των στρατιωτικών δαπανών είτε στο πλαίσιο αναβάθμισης του ΝΑΤΟ όπου ανήκουν και οι τέσσερις χώρες είτε στο νέο σχήμα της Στρατηγικής Πυξίδας που σχεδιάζει η ΕΕ και αναμένεται να επιταχυνθεί με την συγκυρία του πολέμου.

Κατά συνέπεια, οι τέσσερις υπερχρεωμένες χώρες της Ευρωζώνης δεν πρέπει μόνο να ασχοληθούν με τις πολιτικές απομείωσης του ήδη συσσωρευμένου χρέους αλλά και αυτού που πρόκειται να σηκώσουν προσεχώς. Είναι προφανές ότι και οι τέσσερις έχουν κοινό συμφέρον να επιδιώξουν μια κοινή ρεαλιστική μεταχείριση στην Ευρωζώνη, πέραν από συγκυριακές διευκολύνσεις. Αυτό το οποίο ζητούν μερικοί απλώς να μην εγγράφονται οι αμυντικές δαπάνες στο δημοσιονομικό έλλειμμα είναι μεν χρήσιμο, αλλά έχει μόνο μια πρόσκαιρη λογιστική αξία για να αποφύγει μία χώρα τυχόν κυρώσεις από το Σύμφωνο Σταθερότητας. Μακροπρόθεσμα όμως καμμία ελάφρυνση δεν προκαλεί γιατί κάποτε η χώρα θα κληθεί να αποπληρώσει το χρέος που δημιουργήθηκε από δικό της δανεισμό.

Χρειάζεται μια πολύ πιο ουσιαστική ανακούφιση των υπερχρεωμένων χωρών από τις επικείμενες αμυντικές δαπάνες και ταυτόχρονα μία συντονισμένη προσπάθεια για την ενίσχυση της οικονομικής ανάπτυξης. Δύο συγκεκριμένες προτάσεις προς την κατεύθυνση αυτή είναι οι ακόλουθες:

(α).Η στρατιωτική συνεισφορά κάθε χώρας στο ΝΑΤΟ ή την Πυξίδα να χρηματοδοτείται από αμιγώς κοινοτικούς πόρους αφού την κοινοτική άμυνα και ασφάλεια θα υπερασπίζεται. Αυτό θα αφαιρούσε αυτομάτως σημαντικές δαπάνες εξοπλισμών και επιμελητείας, ιδιαίτερα από χώρες – όπως η Ιταλία και η Ελλάδα – που διατηρούν μεγάλο στρατό. Οι δαπάνες θα πήγαιναν σε ένα κοινοτικό χρέος που θα ξεπληρωνόταν σταδιακά με κοινοτικούς φόρους (όπως ο φόρος άνθρακα) ή περιουσιακά στοιχεία της Κεντρικής Τράπεζας.

(β). Ταυτόχρονα με τη δημοσιονομική αυτοσυγκράτηση, οι χώρες του Νότου πρέπει να σχεδιάσουν κοινές παρεμβάσεις για την ενίσχυση των οικονομιών τους, ώστε να μειώσουν την επιβάρυνση του χρέους προς το ΑΕΠ.

Μια προφανής επιλογή είναι να αξιοποιήσουν ένα μέρος από τα αμιγώς ευρωπαϊκά κονδύλια από κοινού με σχεδιασμό και πρωτοβουλίες για την διασύνδεση των υποδομών στις τέσσερις οικονομίες. Ενεργειακή αποθήκευση, γραμμές μεταφοράς ηλεκτρισμού, κοινή διαπραγμάτευση καυσίμων και από κοινού ενεργειακά συμβόλαια με τρίτες χώρες είναι μερικά ενδεικτικά πεδία που μπορούν να υλοποιηθούν από τους τέσσερις και να χρηματοδοτηθούν από τα αντίστοιχα Ταμεία Ανάκαμψης. Η υιοθέτηση παρόμοιων πολιτικών και η συνεργασία τους για να τα πραγματοποιήσουν θα σχηματίσει ένα πολύ ενδιαφέρον πολιτικό κεφάλαιο εντός της Ευρωζώνης, στο οποίο η Ελλάδα πρέπει να πρωτοστατήσει.

2.1. Σημερινές στρεβλώσεις

Σύμφωνα με όλες τις διαπιστώσεις και τις πρόσφατες εμπειρικές έρευνες, η Ελλάδα εξακολουθεί να έχει ένα από τα πιο αναποτελεσματικά και συνάμα επιβαρυντικά φορολογικά συστήματα στην Ευρωπαϊκή Ένωση.

Το ελληνικό μίγμα φορολογικής πολιτικής παρουσιάζει εξαιρετικές στρεβλώσεις ακόμη και σε σχέση με τα δεδομένα των χωρών της Ανατολικής Ευρώπης που κατά τεκμήριο έχουν μικρότερη διάρκεια εφαρμογής.

Οι στρεβλώσεις αφορούν και τις δύο βασικές κατηγορίες φορολογικών πηγών, δηλαδή τόσο την άμεση όσο και την έμμεση φορολογία. Στην άμεση φορολογία εισοδήματος τα προβλήματα εστιάζονται στην μεγάλη αποφυγή υποβολής φορολογικών δηλώσεων και την εκτεταμένη φοροδιαφυγή που κάτι τέτοιο συνεπάγεται. Παρά τις βελτιώσεις που σημειώθηκαν πρόσφατα για να αμβλυνθούν ορισμένες επιβαρύνσεις που είχαν επιβληθεί ιδιαίτερα με το Γ΄ Μνημόνιο, η φορολογία εισοδήματος εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από έντονες στρεβλώσεις σε βάρος των μεσαίων εισοδημάτων και μεγάλη πολυπλοκότητα με τους πολλούς συντελεστές. Στόχος πρέπει να είναι η ελάφρυνση του φορολογικού βάρους και η απλοποίηση των διαδικασιών.

Ακόμα πιο εξόφθαλμη στρέβλωση παρατηρείται όμως στην έμμεση φορολογία.  Σύμφωνα με τα συγκριτικά στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής η Ελλάδα ενώ έχει τον 3ο υψηλότερο ονομαστικό κύριο συντελεστή ΦΠΑ στην Ευρωπαϊκή Ένωση κατατάσσεται 15η σε έσοδα από Φόρους Προστιθέμενης Αξίας ως ποσοστό του ΑΕΠ. Επιπλέον, ενώ είναι τρίτη σε έσοδα από φόρους επί της κατανάλωσης ως ποσοστό του ΑΕΠ, κάτι που προκαλεί μια από τους μεγαλύτερους λόγους έμμεσων και άμεσων φόρων ανάμεσα στις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του ΟΟΣΑ, εν τέλει ο τεκμαρτός συντελεστής φορολόγησης της κατανάλωσης υπολογίζεται στο 17,7% και κατατάσσει τη χώρα μας στη 19η θέση ανάμεσα σε αυτές της ΕΕ .

Τα στοιχεία αυτά υποδηλώνουν εξαιρετικά χαμηλή εισπραξιμότητα των φόρων κατανάλωσης που επιβεβαιώνεται και από πλειάδα εγχώριων ερευνών. Σύμφωνα με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το λεγόμενο «χάσμα έμμεσης φορολογίας», δηλαδή ο οφειλόμενος αλλά ανείσπρακτος από τις φορολογικές αρχές ΦΠΑ στην Ελλάδα(VAT Gap), ήταν το δεύτερο μεγαλύτερο στην ΕΕ και υπολογίζεται γύρω στο 25,8% της συνολικής φορολογικής οφειλής ΦΠΑ. Αυτό αντιπροσωπεύει ένα ποσόν της τάξεως των 5,35 δισ. Ευρώ, δηλαδή άνω του 2,5% του ΑΕΠ.

Η ανάκτηση της φορολογικής αυτής απώλειας θα δημιουργούσε σημαντικά νέα περιθώρια στην δημοσιονομική πολιτική και μία αποτελεσματική μέθοδος είναι η επέκταση των ηλεκτρονικών συναλλαγών, όπως περιγράφεται στην συνέχεια.

2. Γενίκευση ηλεκτρονικών πληρωμών

Η αύξηση της αξίας των ηλεκτρονικών πληρωμών έχει θετική επίδραση όχι μόνο στην εισπραξιμότητα του ΦΠΑ, των υπόλοιπων φόρων κατανάλωσης αλλά και των φόρων εισοδήματος.

Μάλιστα οι προοπτικές για τα δημόσια έσοδα είναι πολύ μεγάλες αν συνυπολογιστεί συνδυαστικά ότι για το έτος 2019 σύμφωνα με το ΙΟΒΕ η συνολική χρήση καρτών ως ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης παραμένει 18,4 ποσοστιαίες μονάδες κάτω από τον μέσο όρο της ΕΕ.

Η Τράπεζα της Ελλάδος έχει εκτιμήσει ότι μια αύξηση στο μερίδιο της ιδιωτικής καταναλωτικής δαπάνης που πραγματοποιείται μέσω πλαστικού χρήματος κατά μια ποσοστιαία μονάδα οδηγεί σε αύξηση των εσόδων ΦΠΑ κατά περίπου 1% το πρώτο έτος, η οποία μακροπρόθεσμα μπορεί να ανέλθει έως 6%.

Κατά συνέπεια, μία ασφαλής μέθοδος για την μείωση των υπέρμετρων επιβαρύνσεων έμμεσης φορολογίας, χωρίς τον κίνδυνο κατάρρευσης των κρατικών εσόδων, είναι η εφαρμογή πολιτικών που αυξάνουν την εισπραξιμότητα τους και δίνουν έτσι το περιθώριο μείωσης των συντελεστών. Κλειδί σε μία τέτοια προσπάθεια είναι η απευθείας είσπραξη τους μέσω των ηλεκτρονικών συναλλαγών.

Στην Ελλάδα η επιβολή των κεφαλαιακών περιορισμών το 2015, παρά τις καταστροφικές συνέπειες σε πολλά άλλα επίπεδα,  έδωσε μια σημαντική ώθηση στην αξία των ηλεκτρονικών πληρωμών και πρωτίστως αυτών που πραγματοποιούνται με τη χρήση χρεωστικών ή πιστωτικών καρτών.

Ωστόσο η χώρα μας παραμένει από τις τελευταίες στην ΕΕ σε αξία ηλεκτρονικών πληρωμών ως ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης με το ρυθμό ετήσιας αύξησης της μάλιστα να σημειώνει κάμψη παρά τα κυβερνητικά μέτρα ενίσχυσης των ηλεκτρονικών πληρωμών που υιοθετήθηκαν και από την Κυβέρνηση του ΣΥΡΙΖΑ και της ΝΔ.

Η εμφανής υστέρηση της χώρας όμως είναι ταυτόχρονα και μια ευκαιρία καθώς μια σοβαρή ενίσχυση των ηλεκτρονικών πληρωμών ως ποσοστό της κατανάλωσης και εν γένει του ΑΕΠ μπορεί να εξασφαλίσει δημοσιονομικό χώρο τόσο για διόρθωση του φορολογικού μίγματος προς μια πιο κοινωνικά δίκαιη κατεύθυνση αλλά και για την εξασφάλιση πόρων για την ενίσχυση του κοινωνικού κράτους.

To ΠΑΣΟΚ-Κίνημα Αλλαγής προτείνει μια κοινωνική συμφωνία με τους πολίτες ώστε η χώρα να καταστεί μια από τις πρώτες σε αριθμό αξία ηλεκτρονικών πληρωμών ως ποσοστό της ιδιωτικής κατανάλωσης και αντιστοίχως με τα χαμηλότερα ελλείμματα ΦΠΑ.

Αυτός ο στόχος δεν είναι ακατόρθωτος.  Ήδη επετεύχθη από την Πορτογαλία η οποία μέσα σε διάστημα λίγων ετών βρέθηκε από τις τελευταίες θέσεις στη χρήση ηλεκτρονικών πληρωμών ανάμεσα στις πρώτες της ΕΕ, με τις πληρωμές σε ρευστό να έχουν υποχωρήσει κάτω από το 50% των συνολικών.

Για να επιτευχθεί ο στόχος απαιτούνται μια σειρά από ισχυρά κίνητρα πρωτίστως στους καταναλωτές αλλά και στις επιχειρήσεις.

Είναι προφανές ότι τα υφιστάμενα μέτρα που προβλέπει ο Κώδικας Φορολογίας Εισοδήματος, είτε αυτά που είναι συνδεδεμένα με το αφορολόγητο είτε τα θετικά κίνητρα για τους καταναλωτές που προστέθηκαν από τον ν.4876/2021 δεν είναι επαρκή.

Στη θέση τους προτείνουνε έναν μηχανισμό ανταπόδοσης τόσο σε ατομικό επίπεδο με μεμονωμένα κίνητρα στους φορολογούμενους για τις ηλεκτρονικές πληρωμές που πραγματοποιούν όσο και σε συλλογικό επίπεδο με προβλέψεις για μειώσεις των φορολογικών συντελεστών όταν επιτευχθούν οι στόχοι αύξησης της φορολογητέας ύλης και δημοσίων εσόδων που θα προέρχεται από την αξιοποίηση των ηλεκτρονικών μέσων πληρωμής τους.

Ειδικότερα για να δοθεί σημαντική ώθηση στις ηλεκτρονικές πληρωμές προτείνεται η κλιμάκωση των κινήτρων μέσω του διαχωρισμού των πληρωμών για δαπάνες με αγορές αγαθών και λήψης υπηρεσιών σε τρεις κατηγορίες, ανάλογα με το κίνδυνο φοροδιαφυγής στις κατηγορίες αυτές. Το ύψος των εκπτώσεων των ηλεκτρονικών θα κλιμακώνεται με τρόπο που οι συντελεστές που θα επιστρέφουν ακόμα και ολόκληρο τον εισπραττόμενο ΦΠΑ ως μελλοντική έκπτωση του  φόρου εισοδήματος για τους φορολογούμενους στις στην κατηγορία υψηλού κινδύνου φοροδιαφυγής.

Παράλληλα ανάλογες κλιμάκωση ανά κατηγορία δαπανών θα χορηγείται και στα μερίδια της φορολοταρίας η οποία ωστόσο σύμφωνα με τα διεθνή πρότυπα πρέπει να μοιράζει ως «δώρα» μεγαλύτερα ποσά σε λιγότερους φορολογούμενους ή ακόμα και δώρα από τα κατασχεμένα οχήματα ή ακίνητα από την ΑΑΔΕ.

Επιπλέον κίνητρα θα χορηγηθούν και σε νομικά και φυσικά πρόσωπα που παρέχουν αγαθά και υπηρεσίες μέσω της ετήσιας κατάταξης τους σε κατηγορίες οι οποίες κλιμακωτά θα εξασφαλίζουν προνομιακή πρόσβαση σε σύστημα γρήγορης εκκαθάρισης και επιστροφής ΦΠΑ, στα συστήματα έμμεσων τεχνικών ελέγχου αλλά και συμμετοχή σε σύστημα κλήρωσης δώρων κατάλληλα για νομικά πρόσωπα όπως κατασχεμένα οχήματα ή ακίνητα.

Ένα ακόμη κίνητρο που θα μπορούσε να αξιοποιηθεί για την προώθηση των ηλεκτρονικών πληρωμών θα μπορούσε να είναι η άμεση έκπτωση επί της αξίας ή επιστροφής μετρητών για πληρωμή με κάρτα ειδικά για τις κατηγορίες υψηλού ρίσκου φοροδιαφυγής.

Ωστόσο αυτό το μέτρο πρέπει να συνδεθεί με την ολοκλήρωση της, ουκ ολίγες φορές εξαγγελθείσας, διασύνδεσης όλων των ταμειακών μηχανών και φορολογικών μηχανισμών απευθείας με  το TAXISnet. Προϋπόθεση αυτού είναι ένα αξιόπιστο σύστημα διασταυρώσεων και ελέγχων για την εξακρίβωση της ορθής χρήση των POS και της διασύνδεσης τους με τις ταμειακές μηχανές.

Όλα τα παραπάνω πρέπει να συνδυαστούν κατάλληλα και με τα κίνητρα που προσφέρονται από το τραπεζικό σύστημα για την επέκταση των ηλεκτρονικών πληρωμών σε επιχειρήσεις και καταναλωτές.

Η εφαρμογή αυτής της κοινωνικής συμφωνίας και του εθνικού στόχου για τις ηλεκτρονικές πληρωμές που προτείνει το ΠΑΣΟΚ-Κίνημα Αλλαγής μπορεί, μειώνοντας δραστικά τη φοροδιαφυγή, να αναμορφώσει το σύνολο της φορολογικής πολιτικής της χώρας αλλά και να εξασφαλίσει διαθέσιμους πόρους για τη στήριξη ενός σύγχρονου κοινωνικού κράτους.

• Ανισότητες εισοδήματος και πλούτου

Ο συντελεστής ανισότητας Gini παρουσίασε σημαντικές αυξομειώσεις στην Ελλάδα κατά την δεκαετία της κρίσης 2010-2020. Το 2014, άγγιξε το υψηλότερο επίπεδο ως αποτέλεσμα της βίαιης μείωσης των μισθών μέσω της «εσωτερικής υποτίμησης», μετά όμως το 2015άρχισε να υποχωρεί τόσο λόγω της εφαρμογής μιας έντονης επιδοματικής πολιτικής που ευνόησε τα χαμηλά εισοδήματα όσο και λόγω της φορολογικής επιβάρυνσης που αφαίμαξε τα πραγματικά εισοδήματα των μικρομεσαίων. Ειδικά το 2019 κατέγραψε την χαμηλότερη τιμή από την έναρξη της κρίσης ως αποτέλεσμα της αλλεπάλληλης χορήγησης επιδομάτων προς χαμηλόμισθους κατά την προεκλογική περίοδο. Το 2020 σημειώνεται αντιστροφή τάσης και ανέρχεται στο 31,4%, η έκτη μεγαλύτερη στην ΕΕ.

Κατά την τελευταία δεκαετία, το 1% των πλουσιότερων Ελλήνων συγκέντρωσαν επιπλέον 10% του μεριδίου του συνολικού εθνικού πλούτου (από 15% το 2010 σε 25% το 2020) – μερίδιο που συνεχίζει να έχει ανοδική πορεία. Το 10% των πλουσιότερων Ελλήνων κατέγραψε ισόποση αύξηση του μεριδίου συνολικού εισοδήματος.

Αντιθέτως, για το λιγότερο ευνοημένο 50% των Ελλήνων το μερίδιο στο σύνολο του εθνικού πλούτου έγινε αρνητικό -1.8%, με το συνολικό χρέος νοικοκυριών να ξεπερνά τον πλούτο του!

Η μείωση του καθαρού εισοδήματος από εργασία στην Ελλάδα το 2020  ήταν η δεύτερη μεγαλύτερη στην ΕΕ μετά την Μάλτα – στο 7% – υπερδιπλάσια του μέσου όρου της Ένωσης

Παρά τις συνθήκες επίμονης υψηλής ανισότητας πλούτου και πιέσεων στα δημόσια οικονομικά όπως κατά την πανδημία του COVID-19, τα φορολογικά έσοδα από φόρους κληρονομιάς, περιουσίας και δωρεών στην Ελλάδα – ένα από τα σημαντικότερα εργαλεία αντιμετώπισης της ανισότητας ευκαιριών – αποτελούν μόλις το 0,19% των συνολικών φορολογικών εσόδων: είναι το τέταρτο χαμηλότερο ποσοστό στον ΟΟΣΑ όπου ο μέσος όρος είναι υπερδιπλάσιος (0,53%), ενώ σε χώρες όπως στη Γαλλία 7 φορές μεγαλύτερο.

Για να αντιμετωπιστούν τα παραπάνω φαινόμενα στην Ελλάδα και  να αποδοθεί μεγαλύτερη δικαιοσύνη ανάμεσα στις διάφορες κατηγορίες φορολογουμένων, χρειάζεται να εισαχθούν νέα φορολογικά μέτρα όπως εξηγείται στην συνέχεια.

(α) Φορολογία εισοδήματος

Η Νέα Δημοκρατία πρόβαλε ως βασικό συστατικό του προεκλογικού προγράμματος της το 2019 τις φοροαπαλλαγές. Ωστόσο κατά τη διακυβέρνηση της, υπήρξε εξαιρετικά γαλαντόμος κυρίως στις απαλλαγές στους φορολογούμενους που τις χρειάζονταν λιγότερο.  Έτσι μεγάλου μεγέθους φορολογικές απαλλαγές θεσπίστηκαν για τις αμοιβές σε μπόνους, καθώς και για τα μερίσματα (με τη φορολογία τους να μειώνεται από 10% σε 5%, τη δεύτερη χαμηλότερη στην Ευρώπη, επιπλέον της μείωσης της φορολογίας που είχαν τα νομικά πρόσωπα που αποδίδουν τα μερίσματα). Άγνωστο για ποιους λόγους, ευνοϊκή φορολόγηση εξασφαλίστηκε επίσης για ποδοσφαιριστές και προπονητές.

Κορωνίδα των μειώσεων υπήρξαν η αύξηση του αφορολόγητου στις δωρεές περιουσίας σε κάθε τέκνο έως 800.000 ευρώ καθώς και η κατάργηση του συμπληρωματικού ΕΝΦΙΑ που είχε αποτέλεσμα την ελάφρυνση κατά 350 εκ. ευρώ κυρίως σε νοικοκυριά με μεγάλη και πολύ μεγάλη ακίνητη περιουσία.

Επιπλέον η Νέα Δημοκρατίας θέσπισε τέσσερα ευνοϊκά φορολογικά πλαίσια για κατοίκους εξωτερικού: (α) μέσα από τον θεσμό του «διαμένοντος μη-κατοίκου» (Non-Dom), (β) με την εναλλακτική φορολόγηση εισοδήματος κατά 7% σε συνταξιούχους της αλλοδαπής οι οποίοι μεταφέρουν τη φορολογική κατοικία τους στη χώρα μας, (γ)  φορολογικά κίνητρα προσέλκυσης αλλοδαπών και ελλήνων εργαζόμενων και αυτοαπασχολούμενων του εξωτερικού, με απαλλαγή κατά 50% από τον φόρο εισοδήματος και την ειδική εισφορά αλληλεγγύης για διάστημα έως 7 έτη υπό την προϋπόθεση πλήρωσης νέας θέσης μισθωτής εργασίας ή έναρξης νέας δραστηριότητας, και τέλος (δ) για τη λειτουργία εταιρειών ειδικού σκοπού διαχείρισης οικογενειακής περιουσίας (Family offices).

Ωστόσο τα εν λόγω πλαίσια εκτός από το ότι θέτουν την χώρα σε ένα διεθνώς καταδικαστέο φορολογικό ανταγωνισμό που αποδεικνύεται τελικά επιζήμιος για όλα τα κράτη (race to the bottom), δεν φαίνεται να έχει παρά αμελητέα ουσιαστικά οφέλη για την ελληνική οικονομία μέσα τουλάχιστον από μια ανάλυση των απολογιστικών δεδομένων που δόθηκε πρόσφατα από το Υπουργείο Οικονομικών.^[1].

Η σοσιαλδημοκρατία αντιπαραβάλει σε αυτήν τη συντηρητική πολιτική που ευνοεί τα συμφέροντα των ήδη προνομιούχων, την σημασία της φορολογικής δικαιοσύνης ιδιαίτερα μάλιστα σε μια περίοδο αυξημένων κοινωνικών ανισοτήτων και κινδύνου μαζικής φτωχοποίησης. Για αυτό αντιπροτείνει μια διαφορετική προσέγγιση τόσο στη φορολογία του εισοδήματος όσο και της περιουσίας των φυσικών προσώπων και ειδικά αυτών με μεγάλο πλούτο με στόχο την στήριξη ενός αποτελεσματικού αναδιανεμητικού κοινωνικού κράτους και της στοχευμένης αναπτυξιακής πολιτικής.

Η εστίαση στη φορολογία των φυσικών προσώπων είναι αυτονόητη γιατί αυτά είναι εν τέλει τα πραγματικά υποκείμενα του φόρου. Ακόμα και όταν είναι ιδιοκτήτες νομικών προσώπων, αργά η γρήγορα, σε αυτά καταλήγει η περιουσία και το εισόδημα των νομικών προσώπων.

Στο επίπεδο του εισοδήματος φυσικών προσώπων, πρέπει να υιοθετηθούν εκ νέου, όπως έγινε το 2010, κατά το δυνατόν όσο πιο συμπεριληπτικές προοδευτικές κλίμακες φορολογίας με κλιμάκια, που θα εφαρμόζονται για τα εισοδήματα από διάφορες πηγές – έστω και αν διατηρηθεί η χωριστή φορολογική προσμέτρηση. Παράλληλα, θεωρούμε αναγκαία την κατάργηση της εισφοράς αλληλεγγύης, του τέλους επιτηδεύματος, του χαρτοσήμου και της προκαταβολής φόρου αλλά επίσης ότι χρειάζεται πολύ πιο σοβαρή και αυστηρή στόχευση των τεκμηρίων διαβίωσης.

Ωστόσο αυτή είναι μόνο η μια πλευρά του νομίσματος της φορολογικής δικαιοσύνης. Απαιτείται αντίστοιχη προσέγγιση και στην έκφανση της φορολόγησης της καθαρής περιουσίας των φυσικών προσώπων.

(β) Φορολογία μερισμάτων και δωρεών

Είναι χρέος μας να μιλήσουμε για αναγκαίες αυξήσεις της φορολογίας των κερδών και των μερισμάτων, της φορολόγησης των γονικών παροχών, της σύγκλισης της φορολογικής μεταχείρισης κάθε είδους εισοδήματος ανεξαρτήτως πηγής, κλπ. Ως πρώτο βήμα για τα μερίσματα, προτείνουμε να ισχύσει:

• Τριπλασιασμός του συντελεστή φορολογίας μερισμάτων από 5% σε 15% με εφαρμογή στην διανομή κερδών χρήσης 2022. Σταδιακή σύγκλιση της φορολογίας με τα κλιμάκια που ισχύουν για την φορολογία εισοδήματος από μισθωτές υπηρεσίες, αλλά με χωριστό υπολογισμό ανά πηγή.

Πέρα από τη φορολόγηση μερισμάτων υπάρχει βεβαίως και το ζήτημα της φορολόγησης της κληρονομιάς και των δωρεών. Η συζήτηση γύρω από την αντιμετώπιση της κληρονομιάς αναζωογονήθηκε τα τελευταία χρόνια στη δημόσια σφαίρα μέσα από το έργο ορισμένων οικονομολόγων (όπως ενδεικτικά του Thomas Piketty).

Σύμφωνα με την έκθεση του ΟΟΣΑ που δημοσιεύτηκε τον Μάιο του 2021 η φορολογία κληρονομιάς και δωρεών, που αντιστοιχεί μεσοσταθμικά μόλις στο 0,5% του συνόλου των φορολογικών εσόδων των χωρών του ΟΟΣΑ, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να αυξήσει, τα δημόσια έσοδα, με αναπτυξιακά φιλικό και κοινωνικά δίκαιο τρόπο και μάλιστα αποφεύγοντας κάποιες από τις στρεβλώσεις της αύξησης άλλων τύπων φορολογίας.

Ειδικά η Ελλάδα σύμφωνα με την ως άνω έκθεση κατατάσσονταν, βάσει των στοιχείων έτους 2019, 8^η από το τέλος σε έσοδα από φόρο κληρονομιάς και δωρεών από 24 χώρες του ΟΟΣΑ.

Για αυτό και η επιλογή της Νέας Δημοκρατίας για αύξηση του αφορολόγητου στις δωρεές περιουσίας σε κάθε τέκνο έως 800.000 ευρώ καταδεικνύει πόσο παράταιρη είναι σύμφωνα με τις διεθνείς οικονομικές νόρμες.

Η αύξηση των φορολογικών εσόδων από την κληρονομιά και τις δωρεές, σύμφωνα και με τις κατευθυντήριες γραμμές του ΟΟΣΑ μπορεί να συμβάλει θετικά στους στόχους του κρατικού προϋπολογισμού και στη διασφάλιση της φορολογικής δικαιοσύνης.

Ωστόσο σημειώνεται ότι τόσο η επιβολή στη φορολογία του καθαρού πλούτου όσο και η φορολογία στην κληρονομιά πιθανώς να επιφέρουν σημαντικές αλλαγές στις οικονομικές αποφάσεις των νοικοκυριών και κατ’ επέκταση των επιχειρήσεων και για αυτό κρίνεται ότι πρέπει να θεσπιστούν και να εφαρμοστούν στο πλαίσιο ενός μεσοπρόθεσμου προγράμματος για να αξιολογείται σταδιακά η εξέλιξη και η αποδοτικότητα τους. Ως πρώτο βήμα προτείνουμε:

• Περιορισμός του ορίου αφορολόγητων γονικών παροχών στις 400.000 ευρώ ανά διαθέτη κληρονομιάς έως το αθροιστικό ποσόν 800.000 Ευρώ ανά δικαιούχο κληρονόμο σε περίπτωση ύπαρξης πολλών μεταβιβάσεων. Επαναφορά των προγενέστερων συντελεστών φορολογίας για υψηλότερες αξίες.

(γ) Φορολόγηση καθαρού μεγάλου πλούτου

Στη δημόσια συζήτηση παγκοσμίως, η σοσιαλδημοκρατική προσέγγιση που κερδίζει έδαφος είναι η φορολόγηση του καθαρού μεγάλου πλούτου (δηλ. περιουσία μείον τον δανεισμό), με βάση την συνολική αξία όλων των περιουσιακών στοιχείων (χρηματοοικονομικών και μη-χρηματοοικονομικών). Βεβαίως, για να έχει πιθανότητες να εφαρμοστεί αποτελεσματικά αυτό το σύστημα, πρέπει να υπάρξει μεγαλύτερη περιουσιακή διαφάνεια, λόγω των κενών που υπάρχουν σήμερα στο περιουσιολόγιο, το κτηματολόγιο και γενικότερα στην καταγραφή του συνόλου της κινητής και ακίνητης περιουσίας.

Πέραν από τις φορολογίες που επιβάλλονται στα περιουσιακά στοιχεία σε εθνικό επίπεδο, σημαντικό ρόλο παίζει σήμερα και η συμμετοχή κάθε κράτους σε διακρατικές συνεργασίες και πρωτοβουλίες για τον εντοπισμό περιουσιακών στοιχείων στην αλλοδαπή.

Ήδη μια σειρά από διακρατικές πρωτοβουλίες υπό την εποπτεία διεθνών οργανισμών προχωρούν στον εντοπισμό και την αντιμετώπιση αυτών των προβλημάτων και συχνά επιβάλουν σημαντική φορολογία στους πολυεθνικούς κολοσσούς. Μια άλλη κατεύθυνση πολιτικής με στόχο να μειώσει τα κίνητρα απόκρυψης πλούτου σε φορολογικούς παραδείσους προωθεί την φορολογία από κάθε κράτος σε εκείνο το τμήμα προστιθέμενης αξίας που παράγεται σε κάθε χώρα.

Όπως έδειξαν οι αποκαλύψεις φορολογικών παραδείσων που δημοσιεύτηκαν τα προηγούμενα χρόνια, υπάρχει σημαντικός αριθμός πλουσίων Ελλήνων που καταφεύγει στις δόλιες πρακτικές αποφυγής φορολογίας, στερώντας έτσι την ελληνική Πολιτεία από σημαντικούς πόρους.

Στόχος του ΠΑΣΟΚ-Κινήματος Αλλαγής είναι η συμμετοχή σε όλες τις διεθνείς πρωτοβουλίες εντοπισμού και αποκάλυψης κρυφού πλούτου και η επιβολή του αναλογούντος φόρου σε επίπεδα παρόμοια με αυτά που επικρατούν σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες. Τα έσοδα από την καταπολέμηση της φοροδιαφυγής θα μπορούσαν έτσι να χρηματοδοτήσουν μια σειρά από κοινωνικές πολιτικές μείωσης των ανισοτήτων, αλλά επίσης και μείωσης άλλων φόρων οι οποίοι σήμερα βρίσκονται σε δυσβάστακτα υψηλά επίπεδα.

(δ) Εντοπισμός μεγάλου πλούτου

Έως τώρα το εγχείρημα δεν προχωρούσε με την πρόφαση τις τεχνικές και νομικές προκλήσεις στην εκτίμηση της καθαρής αξίας της ιδιωτικής περιουσίας των Ελλήνων, καθώς και στο γεγονός ότι ένα μέρος αυτής της περιουσίας παραμένει αδήλωτο στο εξωτερικό.^[2] Ωστόσο η περιουσία μπορεί να κρυφτεί αλλά όχι επ’ αόριστο και σίγουρα όχι όταν πρέπει να κληρονομηθεί, οπότε μπορεί να ελεγχθεί αλλά και να φορολογηθεί αναδρομικά.

Σύμφωνα με την Έκθεση του 2021,στη βάση των στοιχείων για το 2020, στους 8,462 εκατομμύρια ενήλικες κατοίκους αντιστοιχούν 722 δις ευρώ καθαρής περιουσίας (885 δισ. $ισοτιμία 30/12/2020)^[3] με μέσο όσο καθαρής (μετά την αφαίρεση χρέους) αξίας περιουσίας 85.320 ευρώ (104.603 $), με 30.735 ευρώ (37,681$) να αντιστοιχούν σε χρηματοοικονομικού χαρακτήρα περιουσία και 66.398 ευρώ (81,404$) σε μη-χρηματοοικονομικού χαρακτήρα (πρωτίστως ακίνητα) περιουσία και μέσο όρο ιδιωτικού χρέους 11.812 ευρώ (14,482$). Διάμεσος περιουσία θεωρούνται τα 46.977 ευρώ (57,595 $).^[4]

Τα παραπάνω στοιχεία φαίνεται ότι επιβεβαιώνονται από τον συνδυασμό των δημόσια διαθέσιμων στοιχείων σε εθνικό επίπεδο. Ειδικότερα:

(α) η εκκαθάριση του ΕΝΦΙΑ έτους 2022  κατέδειξε σύνολο αξίας ακίνητης περιουσίας βάσει των νέων αυξημένων στην πλειονότητα των ζωνών αντικειμενικών αξιών 761,3 δισ. ευρώ (με τα 577,7 δισ. ευρώ να αντιστοιχούν σε φυσικά πρόσωπα)^[5],

(β) το ύψος των τραπεζικών καταθέσεων φυσικών προσώπων κυμάνθηκε στα 135 δισ. ευρώ τον Δεκ. του 2021,

(γ) το ύψος της κεφαλαιοποίησης των εισηγμένων εταιρειών στο Χρηματιστήριο στα τέλη του 2021 (66 δισ. με το 18% περίπου των μετοχών να το διακρατούν απευθείας ημεδαποί ιδιώτες), ενώ το ύψος του ενεργητικού των αμοιβαίων κεφαλαίων έφτασε στα 11 δισ. ευρώ βάσει της ετήσιας έκθεσης της επιτροπής κεφαλαιαγοράς^[6].

Βάσει των ανωτέρω στοιχείων προκύπτει ότι και στο πεδίο της φορολογίας του πλούτου των φυσικών προσώπων απαιτούνται συμπεριληπτικές προοδευτικές κλίμακες που θα συνυπολογίζουν τη χρηματοοικονομική περιουσία των φυσικών προσώπων στην ακίνητη περιουσία που διαθέτουν, αφού αφαιρεθεί φυσικά η αξία του ιδιωτικού χρέους του προσώπου (εκτός από το χρέος καταναλωτικής πίστης ή αυτού που δεν εμπίπτει στη στεγαστική ή επιχειρηματική πίστη).

Ωστόσο η κλιμάκωση του φόρου θα πρέπει να γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε να φορολογηθούν επαρκώς τα 66.000 φυσικά πρόσωπα που συγκαταλέγονται στο 1% των προσώπων με τον μεγαλύτερο πλούτο παγκοσμίως (με λίγο πάνω από 1 εκ. δολάρια καθαρή περιουσίας). Μετά πρέπει να υπάρξουν πρόσθετα προοδευτικά κλιμάκια φορολογίας για τον μεγαλύτερο πλούτο ως εξής:

• για τα 4.062 άτομα με περιουσίες από 5 έως 10 εκ. ευρώ
• για τα 1.394 άτομα με περιουσίες από 10 έως 50 εκ. ευρώ
• για τα υπέρ-πλούσια (ultra-high net worth individuals) άτομα με περιουσίες από 50 έως 100 εκατομμύρια και για τα άτομα με περιουσίες από 100 έως 500 εκατομμύρια, σύμφωνα με τα στοιχεία της έκθεσης της Credit Suisse που πρέπει να επιβεβαιωθούν και να αξιοποιηθούν.

Σημειώνεται ότι τα συνολικά 66.000 άτομα αποτελούν μεν μόλις το 7 τοις χιλίοις του ενήλικου πληθυσμού αλλά υπολογίζεται ότι κατέχουν το 10% του καθαρού ιδιωτικού πλούτου. Το γεγονός ότι η αναλογία αυτή είναι σχετικά χαμηλή σε σχέση με άλλες χώρες του ΟΟΣΑ και της ΕΕ δεν θα πρέπει να δικαιολογεί την κατάσταση ο υπεσυγκεντρωμένος αυτός πλούτος να εκφεύγει της φορολόγησης.

[1]https://www.minfin.gr/web/guest/deltia-typou/-/asset_publisher/4kjvD0lBldee/content/delose-tou-yp-oikonomikon-k-chrestou-staikoura-ischyro-endiapheron-apo-ependytes-allodapous-syntaxiouchous-kai-ergazomenous-gia-ta-phorologika-kinetra?inheritRedirect=false&redirect=https%3A%2F%2Fwww.minfin.gr%2Fweb%2Fguest%2Fdeltia-typou%3Fp_p_id%3D101_INSTANCE_4kjvD0lBldee%26p_p_lifecycle%3D0%26p_p_state%3Dnormal%26p_p_mode%3Dview%26p_p_col_id%3Dcolumn-2%26p_p_col_count%3D1

[2]Μια εκτίμηση της καθαρής αξίας της ιδιωτικής περιουσίας της Ελλάδας  συμπεριλαμβάνεται στις ετήσιες εκθέσεις της για τον Παγκόσμιο Πλούτο (Global Wealth Report) της Credit Suisse.

[3]Σεισοτιμία 30/12/2020: 1 ευρώ = 1,226$

[4]file:///C:/Users/vtech/Downloads/global-wealth-databook-2021.pdf

[5]https://www.aade.gr/sites/default/files/2022-05/AADE_Statistika%20ENFIA%202022_4.pdf

[6]http://www.hcmc.gr/aweb/files/Annual_Reports/files/Annual_Report_2021_gr.pdf

Καθώς τα προηγούμενα χρόνια η ελληνική οικονομία συνολικά δοκιμαζόταν από αλλεπάλληλα κύματα πιθανής χρεοκοπίας, βαθιάς ύφεσης, της απειλής του Grexit, της πανδημίας και τώρα της πολεμικής σύρραξης στην Ουκρανία, το ελληνικό τραπεζικό σύστημα υπέστη και αυτό μεγάλους κραδασμούς, χωρίς όμως τελικά να καταρρεύσει.

Είναι χαρακτηριστικό ότι ενώ πολλές μορφές αποθεματοποίησης πλούτου και επενδύσεων, όπως μετοχές, κρατικά ομόλογα αλλά και φυσικά περιουσιακά στοιχεία υπέστησαν μεγάλη απαξίωση, οι τραπεζικές καταθέσεις άντεξαν και μάλιστα διατηρώντας την αγοραστική τους δύναμη. Παρά τον καταρράκτη επικρίσεων και αφορισμών που επέπεσε επί δικαίων και αδίκων όλη εκείνη την περίοδο, οι ελληνικές τράπεζες κατάφεραν όχι μόνο να επιβιώσουν αλλά και σε σημαντικό βαθμό να προσαρμοστούν στις εξελίξεις – παρά τις ασυνήθιστες δυσκολίες.

Μετά από μια σειρά μετασχηματισμών και προσαρμογών, σήμερα αποτελούν τους μοναδικούς μηχανισμούς χρηματοδότησης της ελληνικής οικονομίας στην προσπάθεια μετασχηματισμού της σε κατευθύνσεις περιβαλλοντικά φιλικότερες, ψηφιακά καινοτόμες, εμπορικά ανταγωνιστικές και κοινωνικά χρήσιμες. Για να γίνει όμως αυτό αποτελεσματικά, υπάρχουν οι εξής τέσσερις προϋποθέσεις: ρευστότητα, εξυγίανση, δικτύωση, εποπτεία.

1.Ρευστότητα

Η εξέλιξη της ρευστότητας των τραπεζών βαίνει θετικά τα τελευταία δύο χρόνια, για λόγους όμως που δεν σχετίζονται πάντα με μία ανάλογη βελτίωση του οικονομικού κλίματος. Για παράδειγμα, το 2020 οι καταθέσεις επιχειρήσεων και νοικοκυριών αυξήθηκαν σχεδόν κατά 20 δισεκ. Ευρώ, ενώ η δραστηριότητα μειώθηκε κατά -9%.

Το ίδιο παρατηρείται και στις συγκρίσεις μακρύτερων περιόδων: Τον περασμένο Ιανουάριο 2022 σημειώθηκε περαιτέρω αύξηση των καταθέσεων στα 186 δισεκ. Ευρώ. Στο επίπεδο αυτό ήταν και στις αρχές του 2011, πριν δηλαδή αρχίσει η μεγάλη απόσυρση εξαιτίας της αβεβαιότητας του PSI και του ενδεχόμενου Grexit. Και πάλι όμως μπορεί κανείς να δει ότι η δραστηριότητα σήμερα παραμένει περίπου -20% χαμηλότερη από την αντίστοιχη του 2011.

Αιτία είναι ότι στο μεγαλύτερο μέρος τους η αύξηση των καταθέσεων προέρχεται από τις μαζικές δημοσιονομικές ενισχύσεις (αλλά και τις ποικίλες αναστολές υποχρεώσεων) που δόθηκαν για την αντιμετώπιση της οικονομικής απραξίας που προκάλεσε η πανδημία, ενώ για τους ίδιους λόγους είχε υποχωρήσει αισθητά η ζήτηση δανείων από τις επιχειρήσεις.

Ελπίζει κανείς ότι η επάρκεια ρευστότητας θα συνεχιστεί τα προσεχή χρόνια για τους σωστούς αυτή την φορά λόγους. Δηλαδή, από τους πόρους του Ταμείου Ανάκαμψης με τους οποίους θα χρηματοδοτηθούν οι επενδύσεις Πράσινης και Ψηφιακής Μετάβασης για να οδηγήσουν την ελληνική οικονομία σε μια μόνιμη επανευθυγράμμιση υψηλότερης και βιώσιμης ανάπτυξης. Χρειάζεται όμως να προσέξουμε δύο σημεία:

Ένα, την διάχυση επαρκών πόρων σε όλο το φάσμα μεγέθους των επιχειρήσεων. Αυτό συχνά χρειάζεται ειδική μέριμνα για τις μικρές που πιθανόν να δοκιμάστηκαν περισσότερο στην πανδημία και γνώρισαν την αποκοπή τους από την εφοδιαστική αλυσίδα. Από την άλλη πρέπει να ενθαρρυνθούν από τις ίδιες τις τράπεζες να συμμετάσχουν σε συστάδες (clusters), εξαγορές και συγχωνεύσεις που θα τους δώσουν περισσότερα πλεονεκτήματα και αντοχή στον διεθνή ανταγωνισμό.

Δύο, την αυστηρή αξιολόγηση των υποψήφιων επενδυτικών σχημάτων με κριτήρια την ανταγωνιστικότητα, τις περιβαλλοντικές απαιτήσεις και την δημιουργία Εγχώριας Προστιθέμενης Αξίας. Μόνο με την ενίσχυση της ελληνικής παραγωγής, θα αυξήσουμε την αντοχή της οικονομίας σε μελλοντικούς διεθνείς κλυδωνισμούς. Τόσο στην πανδημία, όσο και τώρα στον πόλεμο, οι οικονομίες που βασιζόταν υπερβολικά σε ξένες εισροές – αντί για εσωτερικές πηγές – υπέστησαν δραματική καθίζηση και αυτό στέρεψε τις χρηματορροές προς το εγχώριο τραπεζικό σύστημα.

2. Εξυγίανση χαρτοφυλακίου

Είναι γεγονός ότι έχουν περιοριστεί σημαντικά οι μη-εξυπηρετούμενες απαιτήσεις των συστημικών τραπεζών. Κατά την διάρκεια του 2021 τα Μη-εξυπηρετούμενα δάνεια (ΜΕΔ) περιορίστηκαν στο 20% του συνόλου από 30% στο τέλος του 2020 – αν και πάλι η αναλογία τους παραμένει δεκαπλάσια από την μέση τιμή της Ευρωζώνης. Ακόμα πρέπει να επισημανθεί ότι πολλά από τα μη-εξυπηρετούμενα αφορούν στον τομέα των υπηρεσιών, με εξαιρετικά αμφίβολη την πιθανότητα ρυθμίσεων ή ανάκτησης.

Είναι επίσης δηλωτικό της αποφυγής οριστικών και ξεκάθαρων λύσεων η πολιτική που συνιστά κάθε τόσο η κυβέρνηση (όπως και οι προηγούμενες βέβαια) προς τις τράπεζες να επιμένουν ή να αναβάλουν πλειστηριασμούς ανάλογα με την οικονομική συγκυρία και το πολιτικό κλίμα.  Σε πρακτικό επίπεδο, αυτή η πολιτική ακορντεόν ωφελεί φυσικά τους συστηματικούς «μπαταχτσήδες» εις βάρος των συμμορφούμενων, δημιουργώντας όλο και περισσότερους θύλακες εκμετάλλευσης του συστήματος.

Ένα κρίσιμο ζήτημα για να μειωθεί το υπερβολικό «μπούκωμα» μιας ομάδας ευνοούμενων επενδυτών, είναι αν οι αξιολογήσεις λαμβάνουν υπόψη τους την συμπεριφορά των επιχειρήσεων – και ιδίως των επιχειρηματιών – στην προγενέστερη φάση που εκτινάχθηκαν τα ΜΕΔ. Ένας μηχανισμός εντοπισμού των προβληματικών επιχειρήσεων θα ήταν μέσω του συστήματος Λευκός Τειρεσίας που άρχισε να δημιουργείται το 2018 αλλά δεν ολοκληρώθηκε ούτε τέθηκε μέχρι σήμερα σε εφαρμογή.

3.Δικτύωση

Οι ελληνικές τράπεζες πρέπει να βρίσκονται εκεί που υπάρχουν προοπτικές ανάπτυξης. Μετά την πανδημία και ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο στην Ουκρανία, είναι πιθανό η προγενέστερη τάση της παγκοσμιοποίησης να ανακοπεί και η δραστηριότητα να συγκεντρωθεί σε γεωγραφικές περιφέρειες. Μία από αυτές είναι η περιοχή των Βαλκανίων, όπου ανήκουν χώρες ήδη μέλη της ΕΕ καθώς και χώρες που αγωνιούν να μπουν στην ΕΕ με το λεγόμενο σχήμα ένταξης των Δυτικών Βαλκανίων. Και πλέον οι λόγοι δεν είναι μόνο οικονομικοί, όπως όλοι αντιλαμβανόμαστε. Στην διαδικασία αυτή οι ελληνικές τράπεζες θα μπορούσαν να παίξουν σημαντικό ρόλο, πλην όμως έχουν αποδεκατιστεί!

Από την δεκαετία του 1990, οι ελληνικές τράπεζες είχαν αναπτύξει εκτεταμένη παρουσία στην περιοχή των Βαλκανίων. Στην κορύφωση, είχαν παρουσία σε 16 χώρες, ένα δίκτυο 3.500 καταστημάτων και 50.000 εργαζομένους. Οι ελληνικές τράπεζες υποστήριζαν τις δραστηριότητες πολλών ελληνικών επιχειρήσεων στην περιοχή των Βαλκανίων, συμμετείχαν πρωταγωνιστικά στις αποκρατικοποιήσεις πολλών κρατικών ομίλων και προχωρούσαν σε εξαγορές και συγχωνεύσεις με τοπικά πιστωτικά ιδρύματα. Η πιο θεαματική στιγμή ήταν το 2006 όταν εξαγόρασαν επτά πιστωτικά ιδρύματα έναντι 3 δισεκ. Ευρώ. Μετά το 2009, άρχισε όμως η αντίστροφη πορεία.

Προφανώς η αναδιάρθρωση των ελληνικών τραπεζών σύμφωνα με τις προβλέψεις των Μνημονίων θα έπρεπε να περιλαμβάνει και μία αναλογική προσαρμογή της παρουσίας τους στο εξωτερικό. Η αίσθηση όμως που συχνά επικρατεί είναι ότι με μοχλό την ανακεφαλαιοποίηση, η πίεση που ασκήθηκε από τους πιστωτές υπερέβη τις καλές πρακτικές και οδήγησε στην έκλειψη του ελληνικού τραπεζικού συστήματος από ένα ζωτικό χώρο. Σήμερα διατηρούνται μόνο 12 θυγατρικές με λιγότερους από 10.000 εργαζομένους.

Είναι αδήριτη ανάγκη για τις ελληνικές τράπεζες να ξαναβρούν τον μίτο της επαναδραστηριοποίησης τους στον χώρο των Βαλκανίων και της ΝΑ Ευρώπης γενικότερα, είτε με επανίδρυση υποκαταστημάτων είτε αξιοποιώντας τις τεχνολογικές δυνατότητες της σύγχρονης τραπεζικής. Για μεν τις χώρες που σήμερα ανήκουν στην ΕΕ, οι ελληνικές τράπεζες μπορούν να συμμετέχουν σε πολλά επενδυτικά πρότζεκτ του Ταμείου Ανθεκτικότητας & Ανάκαμψης (ΤΑΑ), ιδιαίτερα σε όσα θα μπορούσαν να έχουν διασυνοριακό χαρακτήρα. Παράδειγμα, η  χρηματοδότηση δικτύων και υποδομών στον τομέα της ενέργειας, των μεταφορών, logistics, κλπ. Τέτοιες πρωτοβουλίες θα τις εντάξουν φυσιολογικά στην λεγόμενη «Συμμαχία του Νότου» μαζί με τα άλλα κράτη της ΕΕ που σήμερα προσπαθούν να διαμορφώσουν πιο ανταγωνιστικές οικονομίες και να γεφυρώσουν τις μεγάλες ανισότητες με τον Βορρά.

Με τις χώρες των Δυτικών Βαλκανίων που δεν έχουν ακόμα ενταχθεί στην ΕΕ, οι ελληνικές τράπεζες μπορούν να βοηθήσουν σημαντικά στην ενταξιακή τους διαδικασία και να αξιοποιήσουν το κεφάλαιο τεχνογνωσίας που έχει συσσωρευτεί από την Τράπεζα Ανάπτυξης & Επενδύσεων της Μαύρης Θάλασσας.

4. Εποπτεία

Στο ζήτημα της εποπτείας πιστεύουμε ότι ήλθε ο καιρός οι ελληνικές τράπεζες να αντιμετωπίζονται με παρόμοια θεσμικά εργαλεία όπως και στις υπόλοιπες χώρες της Ευρωζώνης. Όταν ξέσπασε η κρίση χρέους το 2010 και οι ελληνικές τράπεζες έπρεπε να ανακεφαλαιοποιηθούν και να αναδιαρθρωθούν, η τεχνογνωσία που εκόμισε το Ταμείο Χρηματοπιστωτικής Σταθερότητας ήταν σημαντική και κάλυψε την απουσία αντίστοιχων μηχανισμών στην Ευρωζώνη.

Έκτοτε όμως έχουν σημειωθεί σημαντικά βήματα στην τραπεζική εποπτεία, τόσο με τον SSM όσο και με τις πολιτικές  της ΕΚΤ. Σε τέτοιες συνθήκες, πρέπει σύντομα να διαμορφωθεί μία στρατηγική εξόδου του ΤΧΣ από τον ρόλο εποπτείας των τραπεζών και η τεχνογνωσία να απορροφηθεί από τους άλλους θεσμούς που έχουν πλέον καθιερωθεί. Το επενδυτικό χαρτοφυλάκιο μπορεί να διατηρηθεί αυτοτελώς ή να υπαχθεί στο Υπουργείο Οικονομικών και σταδιακά να διατεθεί στην αγορά όταν οι συνθήκες το επιτρέψουν.

Μαζί με την στρατηγική εξόδου, πρέπει το τραπεζικό σύστημα να απαλλαγεί πλέον από την καχυποψία ή/και την προκατάληψη που οδήγησαν σε αποκλεισμό στελεχών από τις διοικήσεις με κριτήρια που σχετίζονται όχι με την καταλληλότητα τους αλλά την εθνικότητα. Στις νέες συνθήκες που έχουμε μπροστά μας, το ελληνικό τραπεζικό σύστημα μπορεί να ανταπεξέλθει με επάρκεια αλλά πρέπει να αφεθεί να δείξει τις δυνάμεις του.

5. Κεφαλαιαγορά και Υπερταμείο

Μια παράλληλη ζωτική λειτουργία του τραπεζικού συστήματος είναι η ενθάρρυνση των επιχειρήσεων να υιοθετούν σύγχρονα εργαλεία άντλησης κεφαλαίων από την ελληνική και τις διεθνείς αγορές. Η διαδικασία αυτή θα οδηγήσει σε μια ουσιαστική ανάπτυξη της εγχώριας κεφαλαιαγοράς που μετά θα ενισχύσει με νέα κεφάλαια το τραπεζικό σύστημα και τις επιχειρήσεις.

Θα ενισχύσει επίσης το κεφαλαιοποιητικό σύστημα επικουρικής ασφάλισης με επιλογές εσωτερικού προσανατολισμού, με αποτέλεσμα την αύξηση των εγχωρίων επενδύσεων αλλά και την αποφυγή διοχέτευσης των κεφαλαίων προς επένδυση στο εξωτερικό.

Κρίσιμο ρόλο στην δραστηριοποίηση επενδύσεων και την ανάπτυξη της κεφαλαιαγοράς μπορεί επίσης να παίξει και το λεγόμενο «Υπερταμείο», το οποίο σήμερα κατέχει τόσο τις μετοχές του ΤΧΣ όσο και των υπόλοιπων ΔΕΚΟ, ως απαίτηση σε βάρος της ελληνικής κυβέρνησης μετά το Δημοψήφισμα τον Ιούλιο 2015.

Ο χαρακτήρας του και οι όροι λειτουργίας είναι πρωτοφανείς για μια ευρωπαϊκή οικονομία του 21^ου αιώνα και δείχνει την παθογένεια που εξακολουθεί να χαρακτηρίζει κεντρικές οικονομικές δομές στην χώρα μας παρά την τυπική λήξη των Μνημονίων. Πιστεύουμε ότι όπως και για το ΤΧΣ, ανάλογη διαδικασία απεμπλοκής από την ιδιοκτησία και τον έλεγχο των ξένων πιστωτών πρέπει να εφαρμοστεί και στο Υπερταμείο.

Για την διοίκηση του, ισχύουν ακριβώς όσα αναφέρθηκαν πιο πάνω για το καθεστώς επιλογής ξένων στις τράπεζες και είναι πλέον καιρός να εφαρμοστούν επιτέλους ανοικτές αξιοκρατικές διαδικασίες. Αφού επανέλθει σε εθνικό έλεγχο, το Υπερταμείο πρέπει να εξελιχθεί σε ένα φορέα τριμερούς αποστολής για την χρηματοδότηση μακροχρόνιων επενδύσεων, συστηματικής αποπληρωμής μέρους του δημόσιου χρέους και μελλοντικής στήριξης του ασφαλιστικού συστήματος για την Νέα Γενιά.

Α. ΡΥΘΜΙΣΤΙΚΕΣ ΑΡΧΕΣ

Παράλληλα με την ανάπτυξη και τον εκσυγχρονισμό των εργαλείων χρηματοδότησης επενδύσεων, χρειάζεται ένα νέο πλαίσιο εποπτείας και ελέγχου των αγορών. Για την διαμόρφωση μιας καλύτερης, πιο ανθεκτικής και πιο συμμετοχικής οικονομίας, οι επιχειρήσεις έχουν και αυτές την υποχρέωση να είναι υπεύθυνες έναντι του καταναλωτή, συνεπείς έναντι του κράτους και δίκαιες στους εργαζομένους τους.

Το κράτος χρειάζεται να γίνει πιο σύγχρονο και αποτελεσματικό στην εποπτεία και τους ελέγχους που ασκεί, χωρίς εκδικητικότητα και γραφειοκρατία, αλλά με σαφή γνώμονα την διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας, την αντιμετώπιση της παραβίασης των εργασιακών και φορολογικών υποχρεώσεων και την προώθηση του ανταγωνισμού. Στην κατεύθυνση αυτή είχαμε ήδη από τις προηγούμενες εκλογές προτείνει τα εξής, τα οποία δυστυχώς εξακολουθούν να είναι απολύτως επίκαιρα και αναγκαία σήμερα:

1. Αποτυχίες στην Διακυβέρνηση και την Εποπτεία των Αγορών

Τις προηγούμενες δεκαετίες ιδρύθηκαν στην χώρα μας πολλές νέες ρυθμιστικές αρχές για τον έλεγχο και την εποπτεία των αγορών, την διασφάλιση του ανταγωνισμού και την προστασία των καταναλωτών. Η ίδρυση τους υπαγορεύθηκε είτε από ανάλογες οδηγίες και πρακτικές της ΕΕ, είτε από την ανάγκη αντιμετώπισης νέων και πολύπλοκων συνθηκών που διαμορφώθηκαν στις αγορές και τις οποίες το μέχρι τότε θεσμικό πλαίσιο αδυνατούσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά.

Σήμερα οι Ανεξάρτητες Διοικητικές Αρχές (Α.Δ.Α.) στην Ελλάδα ανέρχονται πάνω από 30. Ενδεικτικά αναφέρουμε μερικές από αυτές,  όπως το Εθνικό Συμβούλιο Ραδιοτηλεόρασης, Εθνική Επιτροπή Τηλεπικοινωνιών και Ταχυδρομείων (ΕΕΤΤ), Επιτροπή Ανταγωνισμού (ΕΑ) και Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας (ΡΑΕ). Κάποιες  θεωρούνται ως ανεξάρτητοι φορείς  κατόπιν ειδικών ρυθμίσεων, όπως είναι Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς (ΕΚ).

Οι εκάστοτε πρωτοβουλίες ίδρυσης νέων αρχών εστίαζαν κυρίως στον υπό ανάπτυξη τομέα, χωρίς πάντα να λαμβάνεται υπόψη η αλληλεπίδραση με άλλους τομείς. Μια από τις συνέπειες της αλλεπάλληλης και παράλληλης δημιουργίας Ρυθμιστικών Αρχών σε κάθε μεμονωμένο τομέα αγοράς είναι η συχνή επικάλυψη θεμάτων, η πολυπρόσωπη και δαπανηρή διάρθρωση δεκάδων οργάνων διοίκησης, οι εκτεταμένες απαιτήσεις ανθρώπινων και φυσικών πόρων συχνά για ομοειδή αντικείμενα, και τελικά η δυσκολία απόκτησης ολοκληρωμένης πληροφόρησης σε διατομεακά ζητήματα.

Όχι σπάνια, ανακύπτει και σύγκρουση αρμοδιοτήτων και παρεμβάσεων για το ίδιο ζήτημα, ενώ σε άλλες περιπτώσεις παρουσιάζεται αδυναμία αποτελεσματικής παρέμβασης και ελέγχου. Είναι χαρακτηριστικές οι αδυναμίες έγκαιρης και ολοκληρωμένης παρέμβασης σε τρεις τουλάχιστον κρίσιμες περιπτώσεις:

Παράδειγμα 1: Ρυθμιστική Αρχή Ενέργειας.

Παρά την μακρά εμπειρία στα θέματα τιμολόγησης και εμπορίας ηλεκτρισμού, η ΡΑΕ δεν διείδε εγκαίρως τις ανεξέλεγκτες συνέπειες που θα είχε η λειτουργία του Χρηματιστηρίου Ενέργειας για την διαμόρφωση των τιμών σε όλη την έκταση της ζήτησης, ούτε για την εκτόξευση των υπερκερδών των εταιρειών εμπορίας. Αποτέλεσμα ήταν να υπάρξει μια περίοδος έντονης και αφύσικης ανόδου στις ενεργειακές τιμές που τίναξε στον αέρα τους προϋπολογισμούς των νοικοκυριών και προκάλεσε αλγεινή εντύπωση για τον επερχόμενο πληθωρισμό.

Παράδειγμα 2: Ρυθμιστική Αρχή Παιγνίων.

Τα τελευταία χρόνια και ιδιαίτερα την περίοδο της πανδημίας ο τομέας των στοιχημάτων και των τυχερών παιγνίων γενικότερα γνώρισε τρομακτική επέκταση στην χώρα μας, ιδιαίτερα με την χρήση διαδικτύου. Το 2021, ο συνολικός κύκλος εργασιών των τυχερών παιχνιδιών (TGR) ανήλθε σε 18,7 δισ. ευρώ έναντι 16 δισ. ευρώ το 2020. Υπερβαίνει δηλαδή πλέον το 10% του ΑΕΠ και διαρκώς επεκτείνεται!

Μόνο το 2021 η Επιτροπή Παιγνίων (ΕΕΕΠ) προχώρησε στην αδειοδότηση 15 νέων διαδικτυακών παρόχων παιγνίων, ενώ ένα νέο κύμα αναμένεται να προκαλέσει η ίδρυση νέων καζίνο και η επέκταση ήδη υφισταμένων.[1]Η δημόσια συζήτηση περιστρέφεται σχεδόν αποκλειστικά γύρω από τις εισπράξεις του κράτους, αφήνοντας εκτός ημερήσιας διάταξης τις ολέθριες μακροχρόνιες συνέπειες που προκαλεί στην κοινωνία ο εθισμός στα τυχερά παιγνίδια και η ανάγκη για αυστηρούς ελέγχους σε όσους συμμετέχουν.

Παράδειγμα 3: Επιτροπή Κεφαλαιαγοράς.

Τα προβλήματα εταιρικής κατάχρησης εντάθηκαν τα χρόνια της κρίσης, στην διάρκεια της οποίας αρκετές επιχειρήσεις κήρυξαν πτώχευση αφήνοντας απλήρωτους εργαζόμενους, ανεξόφλητα δάνεια και χρέη στο δημόσιο, ενώ οι ιδιοκτήτες τους εξακολουθούσαν να διατηρούν αδικαιολόγητα μεγάλη προσωπική και οικογενειακή περιουσία. Οι «πτωχευμένοι πλούσιοι» είναι ένα φαινόμενο ευτελισμού των κοινωνικών αξιών, πρόκλησης για τους εργαζόμενους και τους άνεργους, αλλά και αδικίας και δυσφήμησης για τις συνεπείς επιχειρήσεις και την υπεύθυνη επιχειρηματικότητα.

Οι περιπτώσεις αυτές προέκυψαν με κακές και δόλιες πρακτικές, είτε τοποθετώντας στην εμφανή διοίκηση αχυρανθρώπους, είτε περνώντας τα ατομικά περιουσιακά τους στοιχεία σε μέλη της οικογένειας (συζύγους, παιδιά) ή σε τραστ του εξωτερικού και offshore. Αυτές οι καταδολιευτικές μεταβιβάσεις μπορούν με τα σημερινά τεχνικά μέσα και την διακρατική δικαστική συνεργασία να εντοπιστούν πολύ πιο εύκολα από πριν.

Η Πολιτεία οφείλει να κινηθεί έγκαιρα και αποτελεσματικά για να τις ακυρώσει και να αποδώσει τα οφειλόμενα στους εργαζόμενους και τα δημόσια ταμεία.

Μόνο με αυστηρό καταλογισμό ευθυνών και κατάσχεση των δολίως διαφυγόντων περιουσιακών στοιχείων μπορεί να θεμελιωθεί ένα υπεύθυνο εταιρικό πλαίσιο που είναι αξιόπιστο και ελκυστικό για νέες πρωτοβουλίες και επενδύσεις.

Παράδειγμα 4: Αποτυχία ρυθμιστικών αρχών στην διασφάλιση δημοσίων αγαθών

Ενώ από την ίδρυση τους στην Ελλάδα οι Ρυθμιστικές Αρχές έχουν ως αποστολή να μεριμνούν για την εύρυθμη λειτουργία των αγορών ώστε να διασφαλίζεται είτε η απρόσκοπτη παραγωγή, παροχή και προμήθεια βασικών δημοσίων αγαθών είτε η αίσθηση αποτελεσματικότητας και ασφάλειας στην κοινωνία, εντούτοις πολλές φορές δεν υπήρξε έγκαιρος σχεδιασμός ή προληπτική δράση για την επίτευξη αυτών των στόχων – όπως έδειξαν και τα παραπάνω παραδείγματα.

Αγαθά όπως το νερό, η ενέργεια, οι μεταφορές εμφανίζουν αρκετά δείγματα αναποτελεσματικής λειτουργίας είτε εξαιτίας του ανεξέλεγκτου ιδιοκτησιακού καθεστώτος που δεν κρίνει καθοριστική την επαρκή παροχή τους είτε λόγω παρεμπόδισης της χρήσης τους από το ευρύ κοινό.

2. Συντονισμός/Αξιολόγηση Ρυθμιστικών Αρχών

Τα τελευταία χρόνια γίνεται προσπάθεια αξιολόγησης όλων των ΑΔΑ, παγκοσμίως, και ιδιαίτερα εκείνων που αφορούν πιο άμεσα στην οικονομική δραστηριότητα όπως είναι οι παρακάτω: ΕΑ, ΕΕΤΤ, ΡΑΕ και η ΕΚ. Βασική αναφορά της προσπάθειας αυτής αποτελεί το εγχειρίδιο της Παγκόσμιας Τράπεζας που εκθέτει τα περιεχόμενα και τη σημασία της αξιολόγησης των ρυθμιστικών αρχών.[2]

Τα κύρια ερωτήματα που αφορούν την αξιολόγηση των ΑΔΑ είναι αν εκπληρώνονται αποτελεσματικά οι δεσμεύσεις και οι στόχοι των ΑΔΑ και αν οι δραστηριότητές τους έχουν θετικά αποτελέσματα στην κοινωνία και οικονομία, από πλευράς κόστους και οφέλους. Επίσης, σκοπός της αξιολόγησης είναι να αναδείξει πιθανά εμπόδια και δυσλειτουργίες στην εκπλήρωση των στόχων των ΑΔΑ.

Η αξιολόγηση των ΑΔΑ μπορεί να πραγματοποιηθεί από Ομάδα εξωτερικών εμπειρογνωμόνων, που θα προτείνει το Ελληνικό κοινοβούλιο με επαυξημένη πλειοψηφία. Η Ομάδα αυτή θα θέσει τις αρχές και την μεθοδολογία αξιολόγησης, και θα καθορίσει τα ποιοτικά και ποσοτικά κριτήρια της αξιολόγησης. Στο τέλος της αξιολόγησης, θα παραδώσει στην Ελληνική Βουλή την έκθεσή, τεκμηριώνοντας τα πορίσματα της έρευνας. Πριν από την  εξωτερική αξιολόγηση, κάθε μια από τις ΑΔΑ θα μπορούσε να προβεί σε εσωτερική αξιολόγηση ακολουθώντας την μεθοδολογία αξιολόγησης που θα προταθεί από το πάνελ εμπειρογνωμόνων.

Για τους λόγους αυτούς χρειάζεται να διαμορφώσουμε ένα πλαίσιο καλύτερου συντονισμού μεταξύ της Επιτροπής Ανταγωνισμού και των ρυθμιστικών αρχών σε επιμέρους αγορές, όπως στους τομείς Ενέργειας, Τηλεπικοινωνιών, Επιβατηγών Μεταφορών, Παιγνίων, Νερού, και άλλων υπηρεσιών.

Ο συντονισμός έχει στόχο την ολοκληρωμένη διαχείριση εταιρικών θεμάτων, την αντιμετώπιση νέων αναγκών, όπως το Ηλεκτρονικό Εμπόριο και το δικτυακό επιχειρείν και η εξοικονόμηση κόστους διοικητικής λειτουργίας.

Επιπλέον θα διασφαλίζει την επαρκή και προσιτή παροχή κρίσιμων δημόσιων αγαθών στους πολίτες, και θα αποτρέπει την επικράτηση ιδιωτικών μονοπωλιακών συμφερόντων στην παραγωγή και διαχείριση τους.

Για την απόκτηση μεγαλύτερου κύρους, προτείνουμε την ανάθεση στην Προεδρία της Δημοκρατίας της αρμοδιότητας να ορίζει τους προέδρους των Ανώτατων Δικαστηρίων και των Ανεξάρτητων Αρχών, ύστερα από υπόδειξη υποψηφίων από τη συμπολίτευση και την αντιπολίτευση στη Βουλή.

Στο ίδιο πλαίσιο στηρίζουμε την ενεργοποίηση και ενίσχυση του θεσμού του Ελληνικού Συμβουλίου Εταιρικής Διακυβέρνησης (ΕΣΕΔ), που λειτουργεί υπό την αιγίδα του ΧΑΑ και του ΣΕΒ και το οποίο μπορεί να διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στην υιοθέτηση βέλτιστων διεθνών πρακτικών εταιρικής διακυβέρνησης για εισηγμένες και μικρο-μεσαίες εταιρείες.

Επίσης την ενίσχυση της ανεξαρτησίας των διοικητικών οργάνων της Επιτροπής Κεφαλαιαγοράς με διακριτούς ρόλους εποπτεύοντος-εποπτευόμενου, όπως, για παράδειγμα, την μη-συμμετοχή εποπτευομένων φορέων στο ΔΣ της ΕΚ.

Οι ρυθμιστικές αρχές οφείλουν να δημοσιεύουν ετήσιο απολογισμό δράσης, με τεκμηρίωση των παρεμβάσεων τους και εκτίμηση των συνεπειών που είχαν στην κατεύθυνση περαιτέρω ανάπτυξης και προώθησης του ανταγωνισμού στην ελληνική οικονομία. Οι απολογισμοί των ρυθμιστικών αρχών περιέχουν επίσης και σύγκριση επιδόσεων με αντίστοιχους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ώστε να διευκολύνεται και να παρακολουθείται η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών από την χώρα μας.

3. Συντονισμός/Αξιολόγηση ελεγκτικών κλιμακίων αγορών

Σήμερα υπάρχουν επίσης πολλές δημόσιες Υπηρεσίες και Επιθεωρήσεις, οι οποίες ελέγχουν την συμμόρφωση των επιχειρήσεων και των πολιτών στις οικονομικές και εργασιακές υποχρεώσεις τους, με στόχο την αντιμετώπιση παραβατικών φαινομένων, όπως φοροδιαφυγή, δασμο-αποφυγή, λαθρεμπόριο, μαύρη εργασία, εισφοροδιαφυγή, κλπ. Για την αντιμετώπιση και τον περιορισμό της οικονομικής και εργασιακής παραβατικότητας χρειάζεται μια νέα διάρθρωση των δημοσίων υπηρεσιών και ένας καλύτερος συντονισμός των ελέγχων και του καταλογισμού αδικημάτων.

Προτείνουμε να διαμορφωθεί ένα νέο πλαίσιο συντονισμού και κοινής δράσης που περιλαμβάνει το ΣΔΟΕ, τα Κλιμάκια Ελέγχου Διακίνησης και Αποθήκευσης Καυσίμων και μετρολογίας (ΚΕΔΑΚ), το Σώμα Επιθεώρησης Εργασίας, καθώς φυσικά και την Οικονομική Αστυνομία με ενισχυμένες αρμοδιότητες ελέγχου και καταλογισμού φοροδιαφυγής, λαθρεμπορίου και εισφοροδιαφυγής.

Οι ελεγκτικές αρχές οφείλουν να δημοσιεύουν ετήσιο απολογισμό δράσης, με τεκμηρίωση των παρεμβάσεων τους και εκτίμηση των αποτελεσμάτων που είχαν στην κατεύθυνση αντιμετώπισης παραβατικών πρακτικών στην ελληνική οικονομία. Οι απολογισμοί των ελεγκτικών αρχών περιέχουν επίσης και σύγκριση επιδόσεων με αντίστοιχους ευρωπαϊκούς θεσμούς, ώστε να διευκολύνεται και να παρακολουθείται η υιοθέτηση βέλτιστων πρακτικών.

Β. ΚΑΝΟΝΕΣ ΓΙΑ ΤΑ ΙΔΙΩΤΙΚΑ ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΑ ΚΕΦΑΛΑΙΑ (Private Equity Funds, PEF).

Τα τελευταία χρόνια παρατηρείται και στην Ελλάδα μια μαζική έλευση Ξένων Ιδιωτικών Επενδυτικών Κεφαλαίων (ΞΙΕΚ, ή Private Equity Funds, PEF), τα οποία τοποθετούνται είτε στην αγορά ακινήτων είτε σε τράπεζες και ελληνικές επιχειρήσεις. Συνήθως η προέλευση και η ιδιοκτησιακή ταυτότητα των ΞΙΕΚ είναι άγνωστη, όπως επίσης και η φορολογική τους έδρα. Στόχος τους είναι η απόκτηση εγχώριας περιουσίας σε κατοικίες ή τουριστικά ακίνητα, η οποία μάλιστα σε πολλές περιπτώσεις συνδυάζεται με την αυτόματη απόκτηση ελληνικού διαβατηρίου (η λεγόμενη «Χρυσή Βίζα»).

Για αρκετούς αναλυτές, η υποδοχή αυτών των επενδύσεων αποτελεί μια σημαντική ευκαιρία τόσο για την ενίσχυση των ρυθμών ανάπτυξης και την εισροή κεφαλαίων όσο και συνολικά για την διεθνοποίηση και αναβάθμιση της εθνικής οικονομίας – χωρίς να εξετάζεται επαρκώς η προέλευση και η παραμονή των κεφαλαίων στην χώρα μας. Σε πολλές περιπτώσεις όμως στοχεύουν στην αναδιάρθρωση των επιχειρήσεων και την γρήγορη δημιουργία υπεραξίας, την οποία μετά σπεύδουν να ρευστοποιήσουν και να απέλθουν από την ελληνική οικονομική σφαίρα – κάτι που συχνά παραβλέπεται.

Παρόμοιες ανησυχητικές πρακτικές είχαν αναπτυχθεί χωρίς κανόνες και περιορισμούς και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Πρόσφατα όμως άρχισε να διαμορφώνεται μια ανησυχία για τις ανεξέλεγκτες πρακτικές των ΞΙΕΚ, την τάση τους να αποχωρούν αιφνιδιαστικά από τις αγορές στην πρώτη εκδήλωση μιας αναταραχής, καθώς και για την προσπάθεια διείσδυσης τους σε εθνικά ευαίσθητους τομείς όπως οι τηλεπικοινωνίες, η αμυντική βιομηχανία, υγεία, επισιτισμός, μέσα ενημέρωσης, κλπ.

Για παράδειγμα:

Στην Ισπανία, το 2020 δημοσιεύτηκαν δύο Βασιλικά Διατάγματα που τροποποίησαν την νομοθεσία για ξένες άμεσες επενδύσεις (Foreign Direct Investment, FDI) με στόχο να προστατεύσουν τις ισπανικές εταιρείες από ευκαιριακές εξαγορές, σε μια περίοδο πτώσης της αξίας τους λόγω της πανδημίας. Ταυτόχρονα ανεστάλη το καθεστώς απελευθέρωσης σε στρατηγικούς τομείς, όπως η δημόσια ασφάλεια και υγεία.[3]

Στην Ιταλία δημοσιεύτηκε ο νόμος “Golden Power”  για τον έλεγχο των ξένων επενδύσεων που απαγόρευε την διείσδυση κινεζικών συμφερόντων στις τηλεπικοινωνίες και τους τομείς της Άμυνας και Εθνικής Ασφάλειας. Όμως το 2020 ισχυροποιήθηκε ακόμη περισσότερο και περιέλαβε και άλλους τομείς όπως ενέργεια, σημαντικές υποδομές, φυσικοί πόροι κλπ. Μάλιστα η δύναμη ελέγχου και παρέμβασης του Ιταλικού κράτους μπορεί να αφορά ακόμα και “ευρωπαϊκές ξένες επενδύσεις” και όχι μόνο περιπτώσεις Κίνας ή άλλων χωρών εκτός ΕΕ.[4]

Στις χώρες της Κεντρικής Ευρώπης, μια πρόσφατη μελέτη εντόπισε ότι – μετά την πανδημία – σε όλες σχεδόν (με εξαίρεση την Πολωνία και την Τσεχία που διατηρούν ένα πιο χαλαρό καθεστώς) θεσπίστηκαν αυστηρότεροι κανόνες για τις ξένες επενδύσεις και εξαγορές (από χώρες εκτός ΕΕ), ιδιαίτερα όσον αφορά βασικές υποδομές, θέματα εθνικής ασφάλειας, φυσικούς πόρους και ιδιαίτερα το νερό, όπως επίσης και σε επενδύσεις υψηλής τεχνολογίας. Κάποιες χώρες όπως Λιθουανία και Ουγγαρία επέβαλαν κανόνες και απαγορεύσεις και σε επενδύσεις που έχουν να κάνουν με ηλεκτρισμό και φυσικό αέριο.[5]

Σταδιακά έχει αρχίσει να διαμορφώνεται ένα καθεστώς ελέγχου και για τις αγορές ακινήτων σε χώρες της ΕΕ από ξένα επενδυτικά κεφάλαια. Για παράδειγμα στην Αυστρία οι αγορές ακινήτων υπόκεινται σε έλεγχο από τοπικές-περιφερειακές αρχές ως προς τη σκοπιμότητα – αναγκαιότητα της αγοράς και αν επηρρεάζουν κοινωνικά και πολιτισμικά την περιοχή στην οποία θέλουν να αγοράσουν.

Στο Βέλγιο υπόκεινται σε έλεγχο από την αρχή για το Ξέπλυμα Χρήματος, ενώ στην Δανία εφαρμόζεται ένα πολύ αυστηρό πλαίσιο, το οποίο       η χώρα έχει εξασφαλίσει ως εξαίρεση από την Συνθήκη Προσχώρησης της στην ΕΕ. Ο μη-Δανός αγοραστής (ακόμα και προερχόμενος από άλλη χώρα της ΕΕ) ελέγχεται διεξοδικά για το τι θέλει να κάνει με το ακίνητο, οικογενειακή κατάσταση, ποινικό μητρώο κλπ. Ανάλογη εξαίρεση μέσω της Συνθήκης Προσχώρησης έχει πετύχει και η Μάλτα, όπου απαγορεύεται η απόκτηση εξοχικής κατοικίας από μη-μόνιμους κατοίκους.

Σε άλλες χώρες, οι έλεγχοι επικεντρώνονται κυρίως σε φορολογικά θέματα ή στην τήρηση των διακρατικών συμφωνιών.[6] Ορισμένες πάντως – όπως δυστυχώς και η Κύπρος – παραμένουν ξέφραγο αμπέλι …

Στην Ελλάδα, η άφιξη των ΞΙΕΚ όχι μόνο δεν αντιμετωπίστηκε με περιοριστικούς κανόνες, αλλά καλωσορίστηκε ως ένα υποκατάστατο εισροής επενδυτικών κεφαλαίων κατά την περίοδο των Μνημονίων που η οικονομία μας χαρακτηριζόταν από μεγάλη έλλειψη ρευστότητας.

Την ίδια περίοδο, η χορήγηση της Χρυσής Βίζας σε ποικιλώνυμους επενδυτές από το εξωτερικό υιοθετήθηκε και εκθειάστηκε από τις διάφορες κυβερνήσεις ως ένα μέσο προσέλκυσης κεφαλαίων και τόνωσης της καθημαγμένης αγοράς ακινήτων. Πλην όμως οι πολιτικές αυτές εφαρμόστηκαν άκριτα, χωρίς παρακολούθηση των εισροών κεφαλαίων και κυρίως χωρίς καμμία αξιολόγηση των επιπτώσεων που είχαν στις ελληνικές επιχειρήσεις και την ακίνητη περιουσία.

Μέσα στο διεθνοποιημένο περιβάλλον ολιγοπωλιακών τακτικών αλλά και των πολλαπλών γεωπολιτικών κρίσεων, εμπεριέχονται κίνδυνοι τους οποίους οφείλει η ελληνική πολιτεία να προβλέψει και να ρυθμίσει πριν υποστούμε μη-αναστρέψιμες βλάβες στον τρόπο λειτουργίας της οικονομίας και στην διαχείριση της ακίνητης περιουσίας του κράτους και των ιδιωτών.

Σήμερα η ελληνική οικονομία αντιμετωπίζει ένα διπλό κίνδυνο:

Πρώτος κίνδυνος που έχει ήδη διαπιστωθεί σε μεγάλη έκταση είναι η απόκτηση μεγάλης ακίνητης περιουσίας από άγνωστους επενδυτές τρίτων χωρών, με άδηλες προθέσεις αξιοποίησης της και αυθαίρετης μελλοντικής μεταβίβασης σε άλλους ιδιοκτήτες. Σε πολλές περιπτώσεις, η υπερ-συγκέντρωση ιδιοκτησίας  μπορεί να επηρρεάσει τον χαρακτήρα εξέλιξης μιας τουριστικής περιοχής ή να αλλοιώσει σκόπιμα την σύνθεση του πληθυσμού σε περιοχές εθνικής ευαισθησίας (όπως για παράδειγμα στην Θράκη).

Δεύτερος κίνδυνος είναι ότι σε περιπτώσεις εξαγοράς επιχειρήσεων, ενδέχεται να επηρεαστεί η βιωσιμότητα των επενδύσεων από την «βιασύνη» κλειδώματος υπεραξίας και η εγχώρια εταιρεία να βρεθεί αύριο αδύναμη να αντιμετωπίσει νέες τεχνολογικές προκλήσεις. 

Η υψηλή πιθανότητα αιφνίδιας εξόδου από μία αγορά που επιδεικνύουν οι ΞΙΕΚ για να κεφαλαιοποιήσουν το βραχυχρόνιο κέρδος, κάνει επίσης την πορεία των ελληνικών επιχειρήσεων πιο ευάλωτη στον κίνδυνο εξωτερικών διαταραχών. Ήδη, με αφορμή την ενεργειακή κρίση, πολλά ΞΙΕΚ άρχισαν να αποχωρούν από την ελληνική αγορά.

Το ΠΑΣΟΚ – Κίνημα Αλλαγής πιστεύει ότι η οικονομική δραστηριότητα και ο πλούτος που δημιουργείται στην χώρα ωφελούνται μεν από τις σοβαρές ξένες επενδύσεις και τις διεθνείς συνεργασίες γιατί κομίζουν κεφάλαια και τεχνογνωσία, όχι όμως όταν αυτές γίνονται είτε εκτός πλαισίου ΕΕ είτε κερδοσκοπικά και σε βαθμό ανεξέλεγκτο που εξαφανίζει την γηγενή συμμετοχή στις επιχειρήσεις, τις τράπεζες και την κατοικία.

Για να αντιμετωπιστούν φαινόμενα μαζικών εξαγορών ακινήτων και επιχειρήσεων που αναπτύχθηκαν κατά τη διάρκεια των ετών της οικονομικής κρίσης αλλά και του έντονου ενδιαφέροντος που συνεχίζει να παρατηρείται από επενδυτικά funds προερχόμενα κυρίως από τις αναδυόμενες αγορές της Ανατολής και άλλες χώρες εκτός ΕΕ, προτείνεται η ενίσχυση των κανόνων διαφάνειας και η πρόβλεψη προστασίας της εγχώριας ακίνητης περιουσίας από τον κινδύνους της μαζικής αφελληνοποίησης.

Με λίγα λόγια πιστεύουμε ότι «η οικονομία της Ελλάδας πρέπει να λειτουργεί μεν σε ένα πλαίσιο ευρωπαϊκών κανόνων αλλά με ισχυρή εθνική συμμετοχή και πρωτοβουλίες», οι οποίες διασφαλίζουν αφενός μεν την βιώσιμη ανάπτυξη χωρίς υπερκορεσμό και καταστροφή του περιβάλλοντος, αφετέρου την εγχώρια συμμετοχή στην δημιουργία και συσσώρευση της ελληνικής οικονομίας.

Προς την κατεύθυνση αυτή προτείνουμε μια σειρά μέτρων που θα βοηθήσουν στην καλύτερη εξισορρόπηση μεταξύ ξένων και εγχώριων κεφαλαίων και την αποτροπή ενός γενικευμένου αφελληνισμού της ελληνικής οικονομίας και περιουσίας. Συγκεκριμένα:

(α) Άμεση και πλήρης κατάργηση του υποτελούς καθεστώτος της Χρυσής Βίζας σε όλες τις περιοχές της χώρας και για οποιοδήποτε ποσόν εξαγοράς κατοικίας. Σε περιπτώσεις που έχει χορηγηθεί για συγκεκριμένη χρονική περίοδο, παύει να ισχύει στην λήξη της και δεν αντικαθίσταται.

(β) Η απόκτηση ακίνητης περιουσίας (κατοικιών, τουριστικών επιχειρήσεων, κλπ) υπόκειται σε έλεγχο σκοπιμότητας για την διαπίστωση της ανθεκτικότητας, βιωσιμότητας, και μη-αλλοίωσης κρίσιμων πολιτισμικών, γεωμορφικών και οικιστικών χαρακτηριστικών.

Νόμος θα καθορίζει το μέγιστο επιτρεπόμενο ποσοστό απόκτησης ακίνητης περιουσίας σε μία περιοχή από αγοραστές ξένης υπηκοότητας εκτός ΕΕ, μετά από εξειδικευμένες μελέτες της Περιφέρειας και των αρμοδίων τοπικών αρχών.

(γ) Χρειάζεται επικαιροποίηση του νομοθετικού πλαισίου ώστε να περιέχει προβλέψεις και κανόνες έναντι των μαζικών εξαγορών και να προστατεύει τους κανόνες του υγιούς ανταγωνισμού.

(δ) Απαγορεύεται επί μία δεκαετία η εξαγορά από ΞΙΕΚ ελληνικών επιχειρήσεων που δραστηριοποιούνται στους τομείς Υγείας, Ενέργειας, Ασφάλειας και Άμυνας ή και σε άλλους που θα θεωρηθούν στρατηγικής σημασίας σε μια κρίσιμη συγκυρία. Συνεργασίες και συνέργειες μπορεί να προβλέπονται μεταξύ χωρών της ΕΕ είτε μέσω διμερών συμφωνιών.

(ε) Υποστηρίζουμε την βιωσιμότητα των χιλιάδων εγχώριων επιχειρήσεων που αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους παράγοντες αιμοδοσίας της εθνικής οικονομίας και κυρίως ενίσχυσης της απασχόλησης και προώθησης των εγχώριων προϊόντων και υπηρεσιών. Η πολιτική αυτή, όχι μόνο δεν αποτελεί εμπόδιο στην επιχειρηματικότητα, αλλά δημιουργεί πιο υγιείς προϋποθέσεις και πιο ελκυστικές συνθήκες για ουσιαστικές και μακροπρόθεσμες επενδύσεις σε μια εθνική οικονομία που στηρίζεται σε σταθερές βάσεις και εκπέμπει περισσότερη επενδυτική σιγουριά και αποδοτικότητα.

[1] Τα στοιχεία από την συζήτηση στην Βουλή, 11/2/2022. Πηγή: https://www.capital.gr/oikonomia/3614127/sta-18-7-dis-o-tziros-ton-tuxeron-paixnidion-to-2021-kerdizei-edafos-to-diadiktuo

[2] Ashley C. Brown, Jon Stern, and Bernard Tenenbaum with Defne Gencer, (2006), Handbook for Evaluating Infrastructure Regulatory Systems. The World Bank, Washington, D.C. (σελ. 422).

[3] ASHURST SPAIN – COVID-19, 20 NOV 2020, Restrictions on Foreign Direct Investments in Spain.

[4]https://www.gtlaw.com/en/insights/2021/5/italys-golden-powers-latest-legislative-developments 

[5]https://www2.deloitte.com/content/dam/Deloitte/ce/Documents/about-deloitte/ce-foreign-direct-investment-in-central-europe.pdf 

[6]https://www.bdoni.com/getattachment/Insights/European-Property-Tax-Guide-2021/GPCS-European-Property-Tax-Brochure.pdf.aspx?lang=en-GB  

Μετά την οικονομική κρίση του 2008 το πρόβλημα του Ιδιωτικού Χρέους άρχισε να μεγαλώνει, να γίνεται επιβαρυντικό για κάθε οικονομία και δυστυχώς πήρε μια νέα διάσταση λόγω της κρίσης της πανδημίας αλλά και λόγω του πολέμου το πρόβλημα διογκώθηκε για τις επιχειρήσεις.

Προγραμματικός στόχος του ΠΑΣΟΚ – ΚΙΝΑΛ είναι να βοηθηθούν αυτοί που πραγματικά έχουν ανάγκη, να προστατευθούν περιουσιακά στοιχεία των συνεπών οφειλετών και ιδιαίτερα η πρώτη κατοικία αλλά και δοθεί ο αναγκαίος κεφαλαιακός χρόνος και χώρος στις επιχειρήσεις για να ανταπεξέλθουν.

5.1 Η κατάσταση σήμερα

Σε παγκόσμιο επίπεδο η αύξηση του ιδιωτικού χρέους των επιχειρήσεων και των νοικοκυριών επιδεινώθηκε την περίοδο της πανδημίας. Στην Ελλάδα στις αρχές της δεκαετίας του 2000 ήταν περίπου στο 50% του ΑΕΠ, 2011 – 2012 κορυφώθηκε κατόπιν υπήρξε μια μικρή μείωση και σήμερα βρίσκεται στα επίπεδα του 2016, πάνω από το 100% του ΑΕΠ της χώρας.

Σε απόλυτους αριθμούς, για το οικονομικά ασθενέστερο 50% η Ελλάδα διολισθαίνει από το 5.5% πλούτου τη δεκαετία του 2000 στο -1.8% χρέος το 2021. Δηλαδή, το οικονομικά ασθενέστερο 50% των ελληνικών νοικοκυριών έχει σήμερα περισσότερο χρέος από ό,τι πλούτο.

Ο τραπεζικός τομέας είναι εκτεθειμένος στο ιδιωτικό χρέος σε πολύ μεγάλο βαθμό. Το Ελληνικό ιδιωτικό χρέος ανήλθε σε 221 δισ ευρώ το 2021 και αυξημένο σημαντικά από τα 202 δισ ευρώ το 2019. Τα μη εξυπηρετούμενα δάνεια παραμένουν το 2021 σημαντικά υψηλότερα του μέσου των χωρών της ΕΕ(12,8% ως ποσοστό του συνόλου των δανείων έναντι μόλις 2,1% στην ΕΕ).

Συνολικά το ιδιωτικό χρέος υπερβαίνει τα 260 δισ ευρώ, το τελευταίο τρίμηνο του 2021. Οι απλήρωτες οφειλές προς Εφορία και ΕΦΚΑ ήταν 4,5 δις ευρώ ενώ σύμφωνα με εκτιμήσεις της Τράπεζας της Ελλάδος τα νέα κόκκινα δάνεια ετησίως θα κυμαίνονται μεταξύ 4 – 6 δις ευρώ. Αυτή τη στιγμή είναι πάνω από 1 εκ. τα κόκκινα δάνεια, είναι πάνω από 4 εκ. όσοι χρωστούν στην εφορία και πάνω από 2,3 εκ. όλοι όσοι χρωστούν στον ΕΦΚΑ.

Παρ’ όλες τις δηλώσεις της κυβέρνησης για ρύθμιση και μείωση των κόκκινων δανείων από τα τελευταία στοιχεία βλέπουμε ότι πάνω από το 50% των ρυθμίσεων ξανακοκκινίζουν σε διάστημα 3 έως 6 μηνών. Κόκκινα δάνεια είναι το 40% των στεγαστικών δανείων, 32% των επιχειρηματικών εκ των οποίων το 55% αφορά πολύ μικρές επιχειρήσεις.

Ούτε με το πρόγραμμα Γέφυρα, ούτε με το νέο πτωχευτικό κώδικα η κυβέρνηση της ΝΔ κατάφερε να ρυθμίσει μη εξυπηρετούμενα δάνεια και να καταστήσει ένα ουσιαστικό εξωδικαστικό μηχανισμό ρύθμισης οφειλών αντίστοιχα. Δεν έχει γίνει ακόμα η σύσταση του φορέα που εξήγγειλε η κυβέρνηση για την προστασία της πρώτης κατοικίας και όταν συσταθεί οι δικαιούχοι θα είναι περίπου, μόνο 3.500!

Οι αναγκαίες πολιτικές οφείλουν να κινηθούν στην κατεύθυνση αντιμετώπισης των βασικών αιτιών σώρευσης του προβλήματος που είναι κυρίως

1. οι στρατηγικοί κακοπληρωτές (περίπου 20% του συνόλου, οι οποίο δεν καταβάλουν πληρωμές ούτε όταν ρυθμίζεται σε μικρότερες δόσεις η οφειλή τους) και

2. η οικονομική αδυναμία πληρωμής (80% του συνόλου) λόγω έλλειψης ρευστότητας.

5.2 Οι κοινοβουλευτικές παρεμβάσεις του ΠΑΣΟΚ – ΚΙΝΑΛ

Με δεδομένη και την αποτυχία του εξωδικαστικού μηχανισμού του Πτωχευτικού Κώδικα που ψήφισε η Κυβέρνηση της ΝΔ και την απειλή για δεκάδες χιλιάδες πλειστηριασμούς από τα funds, κάνουμε μια σειρά από προτάσεις όπως οι εξής.

• Προστατεύεται πλήρως η Α’ κατοικία των δανειοληπτών που αποδεδειγμένα αδυνατούν να πληρώσουν τις οφειλές τους.
• Δίδεται δικαίωμα προσφοράς για την αγορά του δανείου στον δανειολήπτη, πριν πωληθεί στα funds .
• Καθορίζεται η δυνατότητα με δικαστική απόφαση χαμηλότερων δόσεων για την εξόφληση δανείων, και ορίζεται σταθερό και χαμηλό επιτόκιο για τις ρυθμίσεις.
• Για τους συνεπείς αλλά στην τρέχουσα συγκυρία οικονομικά αδύναμους δανειολήπτες, προβλέπεται η επιδότηση από το δημόσιο των δόσεων της αποπληρωμής για συγκεκριμένη χρονική περίοδο.
• Κατοχυρώνεται η προστασία της αγροτικής ακίνητης περιουσίας  

Παράλληλα θα προωθήσουμε την σύσταση των εξής φορέων για την διαρκή παρακολούθηση και αξιολόγηση του προβλήματος των υπερχρεωμένων νοικοκυριών και επιχειρήσεων:

1. Σύσταση Υπηρεσίας Πιστοληπτικής Αξιολόγησης
2. Σύσταση Φορέα Απόκτησης και Εκμίσθωσης Ακινήτων για Ευάλωτα και Υπερχρεωμένα Νοικοκυριά (περίπου 100.000).